HENK WOLF – 

De kar tusken ‘do’ en ‘jo’ is soms dreech. ‘Do’ kin ûnfetsoenlik oerkomme en ‘jo’ ôfstannelik. Foar in protte minsken is de oanspraak yn de tredde persoan dan in oplossing. Sa freegje myn studinten faak: “Henk, hat Henk de toets al neisjoen?”

“Wom ek in pûdsje?”

Ik haw op it stuit mar leafst trije studintes dy’t noch in oare oansprekfoarm brûke, nammentlik ‘jim’. Dêrmei sprekke se net allinne in groepke oan, mar ek ien persoan. It giet dan altyd om ien dy’t se net kinne en dy’t se te âld fine foar ‘do’ en te jong foar ‘jo’. Se wenje allegear yn ‘e noardlike Wâlden en ha bybaantsjes yn winkels en yn in snackbar. Tsjin klanten brûke se dat ‘jim’ alle trije. Faak wurdt it dan ynkoarte, sizze se: “Wom [= wolle jim] ek in pûdsje?” Tsjin in ûnbekende dy’t se it paad freegje, soenen se ek ‘jim’ brûke.

Hast alle foarnamwurden wurde wolris brûkt as fetsoenlikheidsfoarm foar de twadde persoan iental. De tredde persoan iental wurdt wol brûkt, bygelyks yn it Noard-Frysk fan Dútslân: “koon hi me flicht heelpe?” betsjut letterlik ‘kin hy my miskien helpe?’, mar wurdt wol brûkt foar ‘kinne jo my miskien helpe?’. De earste persoan meartal (‘wy’) kinne wy út it Nederlânske soarchjargon: “Hebben wij ons boterhammetje al op, mevrouw Jansen?” De twadde persoan meartal komt heel faak as fetsoenlikheidsfoarm foar. It Frysk ‘jo’, it Nederlânske ‘gij’ en ‘jij’ en it Ingelske ‘you’ binne allegear ûntstien ús sa’n eardere meartalsfoarm. Yn âlder Dútsk waard ‘Ihr’ (jim) ek wol brûkt as fetsoenlike oanspraak fan ien persoan. Yn modern Dútsk wurdt dêr de tredde persoan meartal (sy) foar brûkt: “Können Sie mir vielleicht helfen?” Allinne fan de earste persoan iental (ik) as fetsoenlikheidsfoarm kin ik gjin foarbylden betinke.

Het bericht Ien persoan oansprekke mei ‘jim’ verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Yn it Nederlânsk kinst sizze dat der “over een week” wat te gebeuren stiet. Yn it Frysk kin dat fansels like goed: “Oer in wike is it klear”. Kinst ek oanjaan dat dy wike hjoed yngiet, lykas yn de folgjende sinnen:

(1) Vandaag over een week zijn je schoenen klaar.
(2) Hjoed oer in wike binne dyn skuon klear.

Kinst de wike ek op in oar tiidstip begjinne litte, bygelyks moarn, om oan te jaan datst praatst oer in saak dy’t acht dagen yn ‘e takomst leit:

(3) Morgen over een week zijn je schoenen klaar.
(4) Moarn oer in wike binne dyn skuon klear.

No kinne in protte Friezen yn sokke sinnen yn it Frysk it wurdsje ‘oer’ ek fuortlitte:

(5) Hjoed in wike binne dyn skuon klear.
(6) Moarn in wike binne dyn skuon klear.

Ik hie de yndruk dat dat yn it Nederlânsk net sa maklik wol, sels net yn it Nederlânsk fan Friezen. In lyts ûndersykje op Facebook befêstiget dy yndruk. Hoewol’t in flink oanpart fan ‘e Fryske respondinten sin (6) prima fynt en guon sin (4) sels noait brûke, fynt net ien sin (7) goed:

(7) *Morgen een week zijn je schoenen klaar.

Yn it Nederlânsk liket ‘over’ dus ferplichte. Dat is wat apart, want de grammatika’s fan it Frysk en Nederlânsk binne ûnderling faak nochal trochlitber en seker yn ynformeel gebrûk wurdt der in soad útwiksele.

Yn it ferline moat de konstruksje ek oan it Nederlânsk eigen west ha. Sa kaam ik yn in âld berneferske de folgjende rigel tsjin:

(8) Lou, Lou, trek aan ’t touw, vandaag een week is ’t kermis.

It ferske stie op de website fan it Meertens Instituut en de ûndersiker dy’t it opslein hat, hat der as modern-Nederlânske oersetting by skreaun: “Louw, Louw, trek aan het touw. Over een week is het kermis.”

Yn it Ingelsk komt in ferlykbere konstruksje foar. Ast acht dagen de takomst yn bedoelst, dan kinst sizze: “a week tomorrow” of “tomorrow week”, lykas yn sin (9) en (10):

(9) Your shoes will be ready a week tomorrow.
(10) Your shoes will be ready tomorrow week.

Mei deselde konstruksje kinst yn it Frysk trouwens ek nei it ferline ferwize, lykas yn de folgjende sinnen:

(11) Juster in wike wienen myn skuon al klear.
(12) Hjoed in wike wienen myn skuon al klear.

Het bericht Moarn in wike verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Een paar jaar geleden stond aan de Rengerslaan in Leeuwarden nog de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, afgekort: NHL. Nu gebruikt dat instituut de naam NHL Hogeschool. Dat is in veel opzichten een raadselachtige naam. Het opvallendste raadsel is natuurlijk dat het woord Hogeschool niet alleen letterlijk in de naam zit, maar ook nog eens verstopt zit in de afkorting. Ook raadselachtig is de spatie tussen NHL en Hogeschool en het weglaten van het lidwoord: de studenten volgen namelijk college aan NHL Hogeschool, niet aan ‘de’ NHL Hogeschool.

Voor mij is het grootste probleem dat ik nog steeds niet weet hoe ik NHL Hogeschool moet uitspreken. Waar ligt in die vreemde naam de klemtoon?

Voor mij is het grootste probleem dat ik nog steeds niet weet hoe ik NHL Hogeschool moet uitspreken. Waar ligt in die vreemde naam de klemtoon? In een gewone samenstelling (met lidwoord) als ‘de Beatrixschool’ of ‘het ANWB-lid’ ligt de klemtoon op het eerste lid van die samenstelling, dus op ‘Beatrix’ of ‘ANWB’. In een lidwoordloze naam zoals ‘PTT Post’ en ‘Unicef Nederland’ krijgt juist het laatste stukje de klemtoon, alleen lijkt dat laatste stukje daar steeds de naam van een afdeling binnen het eerste stukje te zijn. Dat is bij NHL Hogeschool natuurlijk niet zo.

Een raadselachtige naam dus, NHL Hogeschool. Nou kun je die naam schouderophalend afdoen als het compromisproduct van PR-medewerkers met weinig taalgevoel, maar dan ga je eraan voorbij dat het naamtype ‘Dinges Instelling’ (met hoofdletters en spatie, zonder lidwoord) in het hoger onderwijs de afgelopen paar jaar op veel plaatsen tegelijk opduikt. De buurman van NHL Hogeschool heet namelijk Stenden Hogeschool. De Landbouwuniversiteit Wageningen heeft zichzelf in 2001 omgedoopt tot Wageningen Universiteit en je hebt in Nederland ook nog Avans Hogeschool en HAS Hogeschool, op hun websites allemaal zonder lidwoord genoemd. Vlaanderen heeft met dit naamtype Groep T Hogeschool.

Vandaag las ik over plannen voor een fusie van twee grote Parijse universiteiten. De Université Paris-Sorbonne en de Université Pierre et Marie Curie willen samengaan en dan de naam Sorbonne Université gebruiken. Ook in het Franse taalgebied duikt zo’n gekke naam op en daar zijn samenstellingen met deze woordvolgorde helemaal uitgesloten. Uiteraard is er meteen kritiek op de naam. Het onderstaande Facebookberichtje is een mooie illustratie.

Zou het werkelijk, zoals de schrijver van dat berichtje meent, gaan om een naam naar Engels model? Dat zou wel een verklaring voor deze naamgevingsmode zijn. In het Verenigd Koninkrijk heb je inderdaad Cardiff University, BPP University en vele anderen met zo’n naamtype. Zouden al die niet-Engelse hogescholen een naam zoeken die je een-op-een in het Engels kunt vertalen, zonder het erg te vinden dat er daardoor in de eigen taal wel een heel vreemd product ontstaat? Dat de Leeuwarder hogescholen zich in Engelstalige publicaties NHL University en Stenden University noemen is daar wel een aanwijzing voor.

Daarbij is het wel grappig dat juist in het Engelse taalgebied de voormalige London University haar naam een paar jaar geleden heeft veranderd in University College London. Dat naamtype komt in Engeland veelvuldig voor, net als het naamtype University of Exeter. Die laatste twee naamtypen kun je probleemloos in het Nederlands gebruiken, zoals in Rijksuniversiteit Groningen en Hogeschool van Antwerpen.

Het bericht Studeren aan Dinges Instelling verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Minsken binne fluch op ‘e teantsjes trape. Der is net folle foar nedich om se lulk te meitsjen. Yn in petear brûke minsken allegear ûnbewuste middels om derfoar te soargjen dat se gjin spul mei-inoar krije. Op it grinsflak fan taalkunde en psychology is in soad ûndersyk dien dat fan dy middels foar it ljocht brocht hat. Sa witte wy út ûndersyk fan ûnder oaren de Amerikaanske wittenskipper Howard Giles dat minsken it noflik fine as de peteargenoat syn bêst docht om in bytsje op har te lykjen. Dat dogge wy dan ek subtyl, as in soart teken fan goede wil. Wy nimme de meneuvels, de sithâlding, de typyske wurden fan de oar, sels syn yntonaasje en sprekfolume foar in part oer. Minsken binne dêr heel gefoelich foar en as sok oanpassen ris útbliuwt, dan binne se al heel fluch deilis.

Wat ús prima slagget yn direkt ûnderling kontakt, slagget net as wy achter de kompjûter sitte of op in telefoan berjochtsjes type. Spul tusken ûnbekenden is dêr earder regel as útsûndering.

As ien in oar stânpunt ynnimt as jo, dan kin dat ek fijannich oerkomme. Dêrom kompensearje pratende minsken sa’n ferskil foar in part troch inoar wat nei te aapjen. Undersikers witte ek dat minsken it net noflik fine om te praten mei ien dy’t ûnfreonlik docht, ek al dogge se dat sels wol. Hoflikens wurdt wurdearre. Dat skûlet nei alle gedachten achter de gewoante dat Keamerleden inoar net streekrjocht oansprekke en by de foarnamme neame, mar dat alle útspraken op formele toan oan de foarsitter rjochte wurde. Minsken wurde ek wrantelich as se ûnder druk set wurde. Dêrom bestiet hoflikens der foar in part ek út om oan oaren dúdlik te meitsjen dat se frij binne om te dwaan en litten wat se wolle: “Ik haw in lekke bân, do moatst my aanst thús bringe” sil folle earder ta spul liede as “Ik haw in lekke bân. Hasto it hiel drok of hast miskien tiid om my efkes thús te bringen?” De Amerikaanske ûndersykster Penelope Brown en har Britske kollega Stephen Levinson ha dy ferskillende foarmen fan hoflikens beskreaun.

Wat ek helpt is dat minsken in ynboud betrouwen yn de peteargenoat ha. De Britske ûndersiker Paul Grice hat dat it ‘gearwurkingsprinsipe’ neamd. Minsken nimme oer it generaal oan dat alle dielnimmers in sinfolle bydrage oan it petear leverje wolle. As se de oar net fuortendalik begripe, sykje se as earste om in konstruktive ynterpretaasje fan wat dy oar sein hat. Antwurdet ien op jo fraach oft er jo efkes thús bringe kin: “De dyk leit derút”, dan sille sokssawat hearre as: ik soe dy bêst mei de auto nei hûs ta bringe wolle, mar de dyk leit derút en dêrom krij ik de auto net fan it hiem ôf, dus spitigernôch sil it slagje.

Fansels slagget it minsken lang net altyd om spul te mijen, mar as wy betinke hoe maklik oft it yn prinsipe is om in oar op ‘e kast te jeien, dan is it eins in wûnder hoe’n bytsje spul oft minsken krije en hoe goed oft it minsken slagget om lange harmonieuze freonskippen te ûnderhâlden.

Mei ien útsûndering. Wat ús prima slagget yn direkt ûnderling kontakt, slagget net as wy achter de kompjûter sitte of op in telefoan berjochtsjes type. Spul tusken ûnbekenden is dêr earder regel as útsûndering. Sykje mar ris in diskusje op it Internet op, op in diskusjefoarum, ûnder in online-krante-artikel of op Facebook, om it hoartsje rint it op skellen en misledigjen út. Wylst politisy mei poerferskillende ideeën oer de ynrjochting fan ‘e maatskippij gesellich mei-inoar in pilske drinke, slingerje minsken mei aardich ferlykbere ideeën inoar op nijswebsites skelwurden, deawinsken en sels fysike bedrigingen om ‘e earen. Blykber bliuwe de gefoelichheden foar wat oaren sizze en dogge, mar wurkje de middels om de oar op syn gemak te stellen dan net goed. Oft it no is dat wy net goed witte hoe’t wy dêr typendewei gebrûk fan meitsje moatte of dat se by de oar net oerkomme, wit ik net. Miskien sit wol yn ‘e minsken ynslipe dat se ûnbewust stim en lichemshâlding brûke om in goede relaasje yn stân te hâlden, mar ha se soksoarte sosjalisearring foar online-kommuniaasje noait hân.

Dat der safolle praat wurdt oer it gebrûk fan de krekte knypeagjende of laitsjende giele snútsjes yn mails of oer it tal puntsjes achter in sin yn in Whatsapp-berjocht soe der wolris op wize kinne dat minsken foar moderne foarmen fan kommunikaasje op it stuit sykje om online-wjergaders fan oanpassings- en hoflikheidsstrategyen en dat wy no pas oan it learen binne hoe’t wy ús online konfliktmijend en sosjaal gedrage moatte.

Het bericht Spul mije en spul krije yn in petear verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Fryslân is in frij grut en unifoarm taalgebiet. De dialekten fan súdwest en dy fan noardeast ferskille benammen yn de klanken faninoar en Friezen kinne sprekkers fan oare dialekten prima begripe. Dêr wie gjin taalpolityk foar nedich. Foar it Nederlânske taalgebiet wie dat wol sa, de ienheid fan hjoed de dei is berikt troch in standerdisearring en troch it gebrûk fan dy standerttaal yn ûnder oaren ûnderwiis en polityk. Grinslânske dialekten binne ûnderling frijwat ferskillend, Limburchske ek.

Oft de Klaai it allinnich opret hie om Frysktalich te bliuwen, kin men jin ôffreegje.

De grutte ienheid binnen it Frysk is wol te ferklearjen, as jo sjogge nei de skiednis. Oan ‘e tsiende ieu ta wie de bewenning yn Fryslân konsintrearre yn in frij lyts gebiet, rûchwei wat wy no de Klaai neame. Dat wie fruchtbere grûn en wetter foar ferfier wie altyd yn ‘e buert. De Wâlden bestienen út wyld gebiet, foar in part ûnfruchtber of sompich, en folle minder oantreklik om yn te wenjen.

Nei alle gedachten wie der yn ‘e 10e ieu oerbefolkng op ‘e Fryske Klaai. Der wie te min romte foar de boerebedriuwkes fan safolle minsken dy’t yn har eigen ûnderhâld foarsjen moasten. Dat, guons moasten útwike nei oare plakken ta. Se gongen net op syk nei fruchtbere grûnen fier fuort, mar sochten it ticht by hûs: yn ‘e Wâlden. Yn in heel soad lytse stapkes binne dêrwei de sân- en feangebieten fan ‘e Wâlden yn gebrûk naam. De bewenning dêr bestie earst faak út ferlingstikken fan âldere terpdoarpen en letter út feankoloanjes. Dêrtroch is stikje by bytsje it Fryske taalgebiet geweldich groeid. Yn ‘e 19e ieu binne sels stikken fan Stellingwerfsktalich en Grinslânsktalich gebiet troch Friezen yn gebrûk naam.

Oan ‘e ein fan ‘e midsieuwen hie it âlde stik fan Fryslân wichtige stêden krigen, dy’t al sterk ûnder Hollânske ynfloed stienen. Doe’t der yn 1498 yn de persoan fan Albrecht fan Saksen ek noch in frjemde hearsker kaam, waard it Hollânsk de bestjoerstaal en letter ek de omgongstaal yn dy Fryske stêden. It grutte nije wengebiet yn ‘e Wâlden hat lykwols noait stêden hân en bleau oant hast yn ús tiid navenant frij fan ‘e stedske en Hollânske ynfloeden. Dat ‘nije Fryslân’ waard yn guon opsichten Frysker as it âlde: de Frysktalichste gemeenten lizze hjoed de dei yn ‘e Wâlden of dêrtsjinoan.

Oft de Klaai it allinnich opret hie om Frysktalich te bliuwen, kin men jin ôffreegje. Sûnder it gewicht fan it grutte Wâldgebiet hie it Stedske Hollânsk him miskien al ieuwen lyn útwreide oer de omlizzende doarpen, sa’t Grinslân en it Dútske East-Fryslân ek fia de stêden ûntfryske binne. Yn alle gefallen hie der dan net sa’n grut Frysk taalgebiet west as no. Dan wienen lettere generaasje gastarbeiders yn it fean, lykas de Oeriselske Gitersen, nei alle gedachten noait oerstapt op it Frysk. De Wâlden hienen dan mooglik in Nedersaksysk dialekt as omgongstaal krigen. Miskien hat de midsieuske oerbefolking dan ek yndirekt wol de rêding west fan ‘e Fryske taal.
Mei tank oan André Looijenga, dy’t my op it idee foar dit stikje brocht hat.

Het bericht Oerbefolking as rêding fan it Frysk? verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Af en toe verandert een woord van woordsoort. Zo kun je van het werkwoord ‘vangen’ een voltooid deelwoord ‘gevangen’ maken. Dat is nog steeds een werkwoord, maar als je het hebt over ‘de gevangen boef’, dan is het opeens een bijvoeglijk naamwoord. Daar kun je weer een zelfstandig naamwoord van maken: ‘de gevangene’.

Zelfs jaartallen worden tegenwoordig wel eens als bijvoeglijk naamwoord gebruikt: ‘Dat is zó tweeduizend zestien’.

Die drietrapsraket voltooid deelwoord > bijvoegljk naamwoord > zelfstandig naamwoord is in het Nederlands heel gewoon. Er zijn veel meer van dit soort conversies (woordsoortveranderingen). Een ander type dat vaak voorkomt is bijvoeglijk naamwoord > werkwoord (wit > witten, groot > vergroten, fraai > verfraaien).

Er zijn ook zeldzamere gevallen. Zo kun je iemand ‘een welgemeend welterusten’ wensen en dan is het tussenwerpsel ‘welterusten’ opeens een zelfstandig naamwoord geworden.

Een ander type dat weinig voorkomt is de conversie van zelfstandig naamwoord naar een bijvoegljk naamwoord. ‘Luxe’ is daar een voorbeeld van. Van oorsprong is dat een zelfstandig naamwoord (‘Dat is een grote luxe!’), maar het wordt tegenwoordig ook als bijvoeglijk naamwoord gebruikt (‘Die keuken is erg luxe’).

De conversie van zelfstandig naar bijvoeglijk naamwoord lijkt zelfs een kleine trend te zijn. Ook het zelfstandig naamwoord ‘paranoia’ komt tegenwoordig als bijvoeglijk naamwoord voor en het traditionelere ‘paranoïde’ is bij sommige sprekers zelfs onbekend, die zeggen altijd ‘Hij is paranoia’. En recent hoor ik af en toe ‘Hij of zij is burn-out’, waarin ‘burn-out’ niet als zelfstandig, maar als bijvoeglijk naamwoord gebruikt wordt. Een stuk minder frequent is het woord ‘nerd’. Dat is een Engels woord voor ‘studiebol’, dat door jongeren ook wel in het Nederlands wordt gebruikt. Het was altijd een zelfstandig naamwoord, maar ik ben ook al verschillende gevallen tegengekomen van het type ‘Ben ik nou heel erg nerd als ik dit mooi vind?’, waarin het als bijvoeglijk naamwoord wordt gebruikt. Zelfs jaartallen worden tegenwoordig wel eens als bijvoeglijk naamwoord gebruikt: ‘Dat is zó tweeduizend zestien’.

Het kan nog opvallender. Op internet heb ik zeven verschillend sites gevonden waarop de volgende zin voorkomt: ‘Dat is wel heel erg vorige eeuw’. ‘Vorige eeuw’ bestaat natuurlijk uit een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord, maar in de internetzin worden ze samen als één bijvoeglijk naamwoord behandeld.

Het bericht Het is heel erg vorige eeuw om burn-out te zijn verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Een paar jaar geleden zette een vertwijfelde lerares Nederlands de volgende taalkundevraag uit een schoolboek op Facebook: “In welke zinsdelen kan als enige woord een bijvoeglijk naamwoord voorkomen?”

Ik heb een tijd nagedacht en kwam tot de conclusie dat dat er minimaal veertien zinsdelen zijn waarin dat kan. Vermoedelijk hebben de makers van het schoolboek die niet allemaal bedacht, daarom zet ik ze hieronder op een rijtje, steeds met een of meer voorbeeldzinnen erbij. De zinsdelen waar het om gaat, heb ik gecursiveerd.

“In welke zinsdelen kan als enige woord een bijvoeglijk naamwoord voorkomen?”

onderwerp:
* Hoger is beter.
* Gelukkig duurt nooit lang.
* Koude dranken zijn voor in de zomer, warme zijn voor in de winter.

werkwoordelijk gezegde:
* Belachelijk heb ik hem niet gemaakt, wel zwart.

naamwoordelijk gezegde:
* De stoel is bruin, de tafel zwart.

lijdend voorwerp:
* Ze haat gepureerd.
* Hij draait late diensten, zij draait vroege.

meewerkend voorwerp:
* Ze geeft socialistisch de voorkeur boven liberaal.
* Hij biedt oude klanten vertrouwen en geeft nieuwe een kans.

belanghebbend voorwerp:
* Arm en rijk zijn welkom, maar ik zal vooral arm een feest bereiden.
* Mannelijke en vrouwelijke bezoekers waren allebei welkom, maar hij schonk vooral vrouwelijke vaak iets in.

ondervindend voorwerp:
* Blank en zwart waren aanwezig, maar de discussie stond vooral blank niet erg aan.
* Oude klanten houden van zo’n entree, maar nieuwe staat zo’n formele toegang niet zo aan.

bezittend voorwerp:
* Jij irriteert hoog- en laagopgeleid. Ik werk vooral hoogopgeleid op de zenuwen.
* Jij zit grote boeven in de weg en ik loop kleine voor de voeten.

oorzakelijk voorwerp:
* Ik ben bruin beu.
* Ik weet dat je veel documenten mist, maar ben je ook belangrijke kwijt?

voorzetselvoorwerp:
* Bruin, daar houd ik helemaal niet van.
* Klassieke auto’s heb ik meer mee dan moderne.
* Van welke wijn houdt u het meest? Franse?

bepaling van gesteldheid:
* Gepikeerd liep ze de trap op.
* We troffen de hond halfdood in de tuin aan.

resultatieve bepaling:
* Ik schilder het hek groen.
* Ik vind het goed.

bijwoordelijke bepaling:
* Rood is lakmoespapier een verklikker van zuren.
* Heeft ze hem nou vorige week geholpen of voorvorige?

door-bepaling:
* Door wat voor schilders is dat dat houtwerk gedaan? Kleurenblinde?

Het bericht Bijna elk zinsdeel kan bestaan uit alleen een bijvoeglijk naamwoord  verscheen eerst op de Moanne.

ONNO FALKENA –

De stadige Noard-Fryske revolúsje begjint yn Struckum, mar ‘Wutbürger’ bedriigje ambisjeus taalbelied

2017 liket in opmerklik, mar ek spannend jier te wurden foar de lytse Noard-Fryske minderheid yn Sleeswyk-Holstein. Yn de rin fan dit jier wurde alle giele weiwizers yn Noard-Fryslân twatalich Dútsk-Frysk makke. Noard-Fryslân is dêrmei Fryslân yn Nederlân in slach foar. Dat is opmerklik, want yn in grut part fan Noard-Fryslân wurdt amper mear Noard-Frysk praat. “Dat is wier”, seit de Noard-Fryske politikus Lars Harms fan minderhedepartij SSW. “Guon minsken yn Noard-Fryslân binne de Fryske nammen fan it eigen wenplak al lang fergetten. Troch it beslút om de buorden twatalich te meitsjen, bringe we nammen wer werom. Oer in jier ken eltsenien beide nammen wer, is ’t net moai?’’

Harms is oanfierder fan minderhedepartij SSW yn de Lândei fan Sleeswyk-Holstein yn Kiel. Syn partij ‘fan Denen en Friezen’ sit sûnt 2012 foar it earst yn it regear fan Sleeswyk-Holstein mei de SDP en de Grienen en is ek nedich foar in mearderheid. Yn it koälysje-akkoart steane ferskate maatregels ‘foar de fersterking fan de minderhedepolityk’, want Sleeswyk-Holstein hat de ambysje om ‘Europeesk koprinner’ te wêzen as it giet om de beskerming en de befoardering fan minderheden. Minderheden binne der by de rûs yn it Dútsk-Deenske grinslân Sleeswyk; njonken Noard-Friezen is der ek in Deenske minderheid en binne der Sinty en Roma. Boppedat is net it Heechdútsk, mar it Platdútsk (Niederdeutsch) de wichtichste omgongstaal dy’t alle groepen yn ’e regel goed yn ’e macht hawwe. Fan de Deenske minderheid praat in part thús trouwens gjin Deensk, mar Suderjysk, in Súd-Jutlânske fariant fan it Deensk. Dy taal wurdt apart genôch net beskerme, want Denemarken wol dat allinnich de standerttaal beskerme wurdt.

“Doe’t de Deenske skoallen hjir oprjochte waarden nei it akkoart tusken Bonn en Kopenhagen (1955) foar de beskerming fan minderheden, krigen de Deenske ûnderwizers de opdracht om net allinnich de bern, mar ek de âlders sa gau mooglik Deensk te learen. De âlders krigen doe ek it driuwende advys om gjin Suderjysk mear mei de bern te praten en sa waard it Súd-Jutlânsk de iennichste net-beskerme taal fan de streek”, fertelt professor Elin Fredstedt. Om wat oan de driigjende ûndergong te dwaan hat se persoanlik in Suderjyske oersetting makke fan ‘Myn Earste Tûzen Wurden’. Op papier bliuwt de taal yn alle gefallen bewarre en ek op film, want yn 2006 ferskynde de opmerklike Súd-Jutlânsktalige film ‘De keunst fan it gûlen yn it iepenbier’ (Kunsten at graede i kor) nei in boek fan de súksesfolle skriuwer Erling Jepsen yn it Suderjysk. Oft der mear films folgje sille is twifeleftich, want ek oan de noardkant fan de grins ferdwynt it Suderjysk yn heech tempo.

Minderhedepolityk wurdt bysûnder serieus nommen yn Sleeswyk-Holstein, fynt ek professor Frysk Jarich Hoekstra. It Frysk is oan de Christian-Albrechts-Universität in selsstannige stúdzje, ynbêde by Germanistyk en Skandinavistyk. Der stappe alle semesters tusken de 40 en 50 studinten om, dy’t Friesisch gauris kombinearje mei de stúdzje fan in oare Germaanske taal. Op de dei fan myn besite is Hoekstra krekt dwaande mei Westfriesisch für Anfänger, mei de cd ‘Cohen yn it Frysk’ en byhearrende teksten as learmiddel. Ta fernuvering fan Hoekstra is de krekt ferstoarne Kanadeeske singer/songwriter terra incognita foar syn studintes. “In kwestje fan generaasjekleau, leau ’k”, mar de froulju fersekerje him hastich dat se de muzyk wol ‘schön’ fine. It kolleezje wurdt sadwaande in kombinaasje fan musikology, kulturele opfieding en Frysk.

“Wat in pear jier lyn yn Grins drige, it skrassen fan de stúdzjerjochting Frysk, soe hjir ûntinkber wêze”, fertelt Hoekstra. “It Frysk stiet yn de grûnwet en dêr heart in universitêre stúdzje by. Hjir yn Sleeswyk-Holstein wurdt net sjoen nei oantallen as it giet om minderhedepolityk. Elts is frij om him- of harsels by in minderheid te rekkenjen, mar minderheden wurde net apart teld of registrearre. De measte wittenskiplike publikaasjes geane derfan út dat sa’n 10.000 minsken ien fan de Noard-Fryske farianten prate, mar it kinne der neffens Hoekstra likegoed 8.000 of 7.500 wêze. Akademysk is it klimaat hiel oars as yn Nederlân, dêr’t eltse stúdzje yn ’e kiif komt te stean sadree’t de oantallen studinten ûnder de noarm komme.” Hoekstra fielt dan ek gjin oanstriid om wer werom te ferhúzjen nei Nederlân. “Wittenskiplik kin ik hjir goed út de fuotten. Ik kin dwaan wat ik wol. It foldocht my hjir tige.”

Hûndert kilometer westlik fan Kiel leit Struckum, in selsstannige gemeente fan in lytse tûzen ynwenners tusken Husum/Hüsem en Bredstedt/Bräist. De drokke Bundesstrasse 5 nei Niebüll/Naibel raast dwers troch it doarp, lykas de drokke spoarline in pear hûndert meter fierderop. Struckum fjochtet al in lytse fyftich jier foar in rûnwei. Dy krije se foarearst net, wol binne yn novimber 2016 de weiwizers yn it doarp as earste fan hiel Noard-Fryslân twatalich Dútsk-Frysk makke, ta fernuvering fan boargemaster Andreas Petersen. “Wa betinkt soks no”, seit de boargemaster. “Foarsafier’t ik wyt, wennet der mar ien Fryske frou yn it doarp en dat is de 92-jierrige skoanmem fan myn broer”, fertelt Petersen yn rêd Platdútsk. “Om dêr dan in pear hûnderttûzen euro oan út te jaan fyn ik mar healwiis.”

“It is hiel aardich dat Lars Harms soks betinkt yn Kiel, mar hy moat net ferjitte om de minsken yn de streek by de plannen te belûken”, suchtet Ilse-Johanna Christiansen. Sy is lokoboargemaster fan it stedsje Bredstedt/Bräist, flakby Struckum. As foarsitter fan de Friesenrat, it oerlisorgaan fan de Noard-Fryske organisaasjes, reizget hja geregeld nei Kiel en Berlyn om op te kommen foar de belangen fan de lytse Noard-Fryske minderheid. Dat is net om ’e nocht, want as Bundespräsident Joachim Gauck nijjiersresepsje hâldt, krijt Ilse-Johanna in útnûging. En dat net allinnich, sy giet der ek hinne. En sadwaande is Gauck, in politikus út it easten fan Dútslân, al persoanlik ynformearre oer it bestean fan it Noard-Frysk. Lyts yn tal dat se binne, de Noard-Fryske lobby liket yn oarder, mar is tagelyk ek kwetsber. “Al it geflean en gereis foar it Noard-Frysk is wol allegearre ehrenamtlich (frijwilligerswurk). Hoelang oft ik soks op dy basis folhâlde kin, dat wyt ik net.”

Yn Struckum smyt Christiansen har sjarme yn de striid yn de diskusje mei boargemaster Petersen. “Mar Andreas, do bist dochs ek in Fries, krekt as ik”, seit se. “Fynst it dan net moai, dat ús âlde nammen wer weromkomme?” Petersen prottelt earst wat ûnfersteanbers, mar dan wurdt al gau dúdlik wat de man echt dwers sit. “Mar wêrom nûgje se de boargemaster dan net út, as se yn myn doarp it earste twatalige ferkearsboerd ûntbleatsje!” In grutte flater, fynt ek Christiansen, se sil der persoanlik op tasjen dat soks yn de takomst oars giet. De striidbere foarsitter is tagelyk tige wiis mei it inisjatyf. “Op dizze wize is ús taal foar eltsenien te sjen. Dat is wichtich foar de status en goed foar it toerisme. Ik bin der bliid mei, mar je moatte de lju der wol by belûke. Meitsje der in feestje fan mei muzyk en je ha in stik minder argewaasje.” En nee, de skoanmem fan Petersen syn broer is net de iennichste Fraschsnaker fan it doarp. Christiansen kin no drekt in pear pleatsen oanwize mei Frysktalige húshâldings. “No, dat ha ’k noait witten”, seit de boargemaster, “tsjin my prate se altyd gewoan Platdútsk….”

Hoe’t de Noard-Fryske lobby wurket, wurdt yn deselde wike dúdlik op it Nordfriisk Instituut. Direksje en bestjoer ûntfange dêr in delegaasje fan de liberale FDP, de iennichste partij dy’t yn de Lândei tsjin de twatalige weiwizers stimde. Parlemintslid Anita Klahn komt dan ek út Holstein, út de omkriten fan Hamburch, en hie gjin aan fan it bestean fan it Noard-Frysk as in aparte taal. In misferstân dat faker foarkomt, want in soad minsken hâlde Nordfriesisch foar in regionale fariant fan it Platdútsk en fine it dan mar frjemd as se it net ferstean kinne. Foar it multymediale talelânskip yn de nije eksposysjeromte – in Noard-Fryske fariant fan Lân fan Taal – krijt frou Klahn tekst en útlis fan direkteur Thomas Steensen, in man mei in markante walrussnor. Under de kofje mei taart falt ynienen it kwartsje. “As ik by de stimming witten hie wat ik hjoed leard haw, hie ik oars stimd”, seit de liberale politika. In bysûndere ferklearring, want politisy dy’t in wykmannich nei de tiid op kamera tajouwe dat se ferkeard stimd hawwe komme je net faak tsjin. Mar yn Sprachenland Nordfriesland is blykber in soad mooglik.

De minderheden hawwe it op dit stuit goed yn Sleeswyk-Holstein, safolle is wol dúdlik. Stap foar stap wurde, op basis fan it Friesisch-Gesetz (Taalwet Frysk), ferskate maatregels nommen dy’t de taal stypje moatte, lykas de ferbouwing en útwreiding fan it Nordfriisk Instituut, de twatalige weiwizers en, as slachrjemme op de taart, de oprjochting fan in earste Noard-Frysk toanielselskip op profesjonele basis, dat spylje sil mei boppetiteling, omdat de doelgroep oars wol hiel lyts wurdt. De Noard-Friezen moatte der no by wêze, want ein 2017 binne der wer ferkiezings en it is mar de fraach oft de tolerante en progressive ‘Küstenkoalition’ fan SDP, Grienen en SSW nei de tiid wer in mearderheid hat. De kâns is seker oanwêzich dat machtsfaktor Lars Harms yn 2018 wer yn de opposysje bedarret en tasjen moat hoe’t de ambisjeuze minderhedepolityk op in sêft sin set wurdt.

“Ek hjir hawwe we ‘Wutbürger’, lulke boargers, en in pleatslike ôfdieling fan de rjochtse Alternative für Deutschland”, fertelt Gary Funck. Hy sit foar de SSW yn de Kreisrat (regionale ried) fan Noard-Fryslân en komt wolris Wutbürger tsjin. “De Wutbürger kleie deroer dat der besunige wurdt op de sûnenssoarch, wylst der wol jild is foar twatalige weiwizers. It ien hat neat mei it oar út te stean, mar lis de minsken dat mar ris út yn dizze tiid.”

Het bericht Noard-Fryske revolúsje verscheen eerst op de Moanne.

MARITA DE JONG – 

De taal fiere yn in eigen frijsteat, mei it Frysk yn ’e haadrol. Dat is it útgongspunt fan Lân fan Taal. Yn 2018 wurdt Ljouwert-Fryslân Kulturele Haadstêd fan Europa. Dêr is Lân fan Taal in belangryk ûnderdiel fan. Konneksje meitsje mei elkoar, dat is ien fan de funksjes fan taal. Mar wol in hiele wichtigen. General manager Siart Smit wit dêr alles fan. Hy is troud mei in Sweedske frou en harren bern wurde twatalich grutbrocht. Siart behearsket dêrneist ek noch it Frysk. Hy wie fanôf 2008 saaklik direkteur fan it toanielselskip Tryater. Fandêr.

No hat dit grutte taalprojekt, in gearwurking tusken ferskate partijen, al syn oandacht. ‘Fryslân is meartalich, we binne spesjalisten op dat mêd en dêr wolle we wat mei dwaan.’

Alle talen binne lykweardich yn Lân fan Taal, en alle talen binne wolkom.

Smit koe Fryslân al, lang foardat er him hjir nei wenjen sette. Yn de tiid dat er by Toneelgroep Amsterdam wurke, sylde er faak yn Fryslân en joech er les by sylskoalle Pean oan de Wide Ie. Njoggen jier ferlyn kaam hy nei Ljouwert. Wat him opfoel, wie dat der yn de kulturele wrâld yn Fryslân minder ynfloeden fan bûtenôf wiene as yn Amsterdam. ‘Dochs barde der in soad yn Ljouwert en dat is troch de jierren hinne allinnich mar tanaam.’ Oft dat mei KH2018 te krijen hat, wit Smit net. ‘It is in bytsje in ‘kip-ei’-ferhaal, mar KH fungearret wol deeglik as in fiedingsboaiem.’

Hy fynt dat de ferkiezing ta Kulturele Haadstêd fan Europa foar Fryslân, en Ljouwert yn it bysûnder, in enoarme ympuls besjutte kin foar dat kulturele libben. ‘Der wurdt sa no en dan ek negatyf oer praat, mar je kinne wol stelle dat der al in protte yn gong set is. Der wurdt gearwurke, elkenien moat út syn comfortzone komme, en dêr heart ek wolris wat gaos by. As je sjogge wat der yn de doarpen allegear dien wurdt! Ik fyn dat dêr wolris wat mear oandacht foar wêze mei. Dy aktiviteiten hawwe oer it generaal in heech nivo en se dogge it allegear sels. De doarpen en stêden wolle harren presintearje, se wolle wat sjen litte.’

Fierder sjen as eigen taal
Taal spilet yn Fryslân in wichtige rol. Dêrom fertsjinnet it ek in grut poadium. Dat sil ta stân komme yn Lân fan Taal, in gearwurkingsprojekt fan Afûk, Tresoar, Fryske Akademy, RUG, Histoarysk Sintrum Ljouwert en Omrop Fryslân. Tryater is dêr letter by kaam, krekt as Explore the North en Neushoorn Leeuwarden. Lân fan Taal is der foar alle talen, grut en lyts, gjinien útsûndere. Lân fan Taal wol de finsters iepengoaie, it ûnderwerp breder lûke as Fryslân allinnich. It Frysk tsjinnet dêrby as foarbyld om oan de wrâld sjen te litten hoe’t meartaligens wurket. ‘Wy ha hjir wat bysûnders, binne eksperts yn meartaligens, in universeel tema yn dizze wrâld. Wy hawwe kennis oer hoe’t it yn de praktyk wurket. Mar der is yn Lân fan Taal krekt likegoed romte foar Marokkaansk, Turksk, Dútsk, Japansk of Sineesk, om mar in pear talen te neamen. Talen kinne en moatte neist elkoar bestean. Elkenien fynt syn eigen taal wichtich, mar it is ek belangryk dat je de oar syn taal wichtich fine. Oan de besiker fan Lân fan Taal wurdt dan ek frege om fierder te sjen as syn eigen taal.’

Unûntkomber yn de iepenbiere romte, dat is de ynstek.

‘Alle talen binne lykweardich yn Lân fan Taal, en alle talen binne wolkom. It is de bedoeling om dêr safolle mooglik talen te sammeljen. Der is altyd ien taal sichtber, de Fryske taal, mar dan wol yn kombinaasje mei oare talen.

Ek brûke we it Frysk as foarbyld foar universele fraachstikken oer taal, bygelyks de ûntwikkeling dy’t it Frysk troch de iuwen hinne trochmakke hat en hoe’t dat yn de taal ta utering kaam is.’

Trijetaligens
‘Wy kinne hjir op mikronivo bestudearje wat der op makronivo geande is. It is yntusken wol dúdlik dat it foar bern wichtich is dat der oandacht is foar de memmetaal, oft dat no Frysk, Marokkaansk of Turksk is. Hjir yn Fryslân binne we al hiel fier mei trijetaligens yn it ûnderwiis, mar der moat ek noch in protte wurk ferset wurde. Dochs kinne jo sizze dat it model yn de basis wurket. Wêrom sille we dat dan net op alle skoallen ynfiere? Ik ha it oan myn bern sjoen, troch dy twataligens ûntwikkelje se in grutter taalgefoel.’

It Aldehoustertsjerkhôf, de Prinsetún en it gebiet dêromhinne wurdt mei KH2018 in soarte fan frijsteat. ‘Einliks is Lân fan Taal ien grut taalfestival, fan alle talen yn de wrâld, mei altyd it Frysk derby.’ It begjinpunt wurdt it nije gebou op it Aldehoustertsjerkhôf. ‘Dat sil in soarte fan ynfopunt wurde, dêr’t de besiker ûnderdompele wurdt yn meartalichheid troch lûd en projeksjes. Der is bygelyks in ynstallaasje te sjen fan de Ingelske keunstner Tim Etchells. Foardat de besikers in plattegrûn meikrije moatte se wat dwaan, nammentlik in wurd ynleverje. En se krije útlis oer de regels fan it spul, want Lân fan Taal hat eigen regels foar hoe’t der mei taal omgien wurdt. De kearn is: Taal is alles. Alles is taal.’

As de besikers der oan de oare kant fan it gebou wer útkomme, kinne se trochrinne nei Tresoar, dêr’t in dwerstrochsneed fan de Fryske taal en kultuer te sjen is. Dêr wurde rûnliedingen jûn en der is in soarte fan reisburo, dêr’t minsken in rûte krije kinne foar in persoanlike reis troch it gebou. It Histoarysk Sintrum Ljouwert lit it DNA fan Ljouwert sjen. Dat sil barre troch ferhalen dy’t minsken yn it Stedskantoar ôfjaan kinne. Dêr stiet nammentlik in keunstwurk mei reagearbuiskes, dêr’t se harren ferhalen yn stopje kinne. Dy ferhalen wurde, ek op it stuit al, breed ynsammele. Dat bart yn gearwurking mei skoallen en buertsintra. HCL sil dy ferhalen sjen litte.’

Festivaltún
De Prinsetún wurdt troch de Afûk ynrjochte as festivaltún. Dêr komme ûnder oaren taal-boartersobjekten te stean foar bern. ‘Besikers kinne in taal tafoegje yn it paviljoen dat yn de Prinsetún komt te stean, troch in favoryt wurd út harren memmetaal op te skriuwen. Mei dy wurden sil de gevel stadichoan beplakt wurde. Yn de wykeinen sille yn it paviljoen alle kearen twa talen en efterlizzende kultueren presintearre wurde: it Frysk en in minderheidstaal út Europa. Foar de programmearring soarget Explore the North.’

Lân fan Taal wol de finsters iepengoaie, it ûnderwerp breder lûke as Fryslân allinnich.

De Fryske taal moat folle mear yn de iepenbiere romte oanwêzich wêze. Dêrom wurdt op de Aldehou in jier lang, yn de wykeinen, taal projektearre. ‘Oan twa taalkeunstners, ien fan hjir en ien fan bûten, wurdt frege om in liet, gedicht of ferhaal te meitsjen en in fideomakker fertaalt dat nei byld. Nynke Laverman is bygelyks keppele oan in Spaanske dichter en ek har man Sytse Pruiksma docht mei.’ Der sille troch it jier hinne fjouwer premjêres wêze fan dy projeksjes. Dan wurdt it hiele plein útljochte, it lûd is om en op it hiele plein te hearren en de bylden binne te sjen op ’e Aldehou. Om dy fjouwer premjêres hinne wordt yntinsiver programmearre, mei ferskate oare artysten.

Taalspoar
‘Unûntkomber yn de iepenbiere romte, dat is de ynstek. Yn dat ramt sille der ek teksten op ’e grûn te sjen wêze. Der sille minytribunes taheakke wurde en plakken dêr’t de besikers sitte kinne om te lústerjen of te skriuwen. Der moat altyd wat te lêzen, te hearren, te sjen of te belibjen wêze. De taal wurdt fierd en de besiker soarget foar de lêste laach, in taalspoar, de slingers, alteast dat is de bedoeling.’

Ek jongeren komme oan bar. Neushoorn hat syn eigen netwurk dêr’t Lân fan Taal gebrûk fan meitsje kin. ‘Dêr is bygelyks in PoetryCircle opset, en der wurdt no wurke oan in twadden. It sil in kombinaasje wurde fan de eigen urban en hip hop culture mei tradisjonele foarmen lykas poëzy. Dat levert spoken word op. Der sille workshops jûn wurde, en rolmodellen lykas Akwasi sille dy jaan.’

De wittenskip wurket ek mei oan Lân fan Taal. Sa ûntwikkelet de Ryksuniversiteit Grins in app oer de fonetyske kant fan de taal. De brûker krijt achtergrûnynformaasje oer de taal dy’t ynsprutsen wurdt. ‘Der sit in database achter, dy’t troch it brûken fan dy app groeie sil. Yn it begjin sil it grofmazich wêze, mar geandewei sil dat hyltyd presizer wurde.’

Taalbelibbing
De Fryske Akademy sil ûnder oaren in taalkongres hâlde en soarget foar in Massive Open Online Course. Dat is in gratis online kursus, dy’t elkenien dy’t dat nijsgjirrich fynt folgje kin. Omrop Fryslân makket programma’s oer Friezen om utens en harren taalbelibbing. Dy minydokumintêres wurde online set. Fan in tal fan dy ferhalen wurdt foar Fryslân DOK in dokumintêre makke. Finster op Fryslân, de mobile redaksje, sil in taalkrante útbringe. ‘Mei dêryn ferhalen fan minsken dy’t Lân fan Taal besykje. En wa wit komt der ek wol wer in Lân fan Taal-krante út.’

Dêrneist giet Lân fan Taal de provinsje yn. Op meardere plakken wurde festivals delset. Tryater makket in bernefoarstelling foar groep 7 en 8 oer de kommunikative krêft fan taal. Dêr dogge twa dûnsers en twa akteurs oan mei. Want ek dûnsjen is, neffens Smit, in foarm fan taal. ‘Dêrneist binne we ûnder oaren ek te finen op it Oranjewoud Festival, Oerol en de Admiraliteitsdagen. En der komt in Fryske Matthäus Passion. Peter Sybenga is dwaande mei de oersetting. It NNO sil de Matthäus útfiere.’

Kennissintrum meartaligens
Foar minsken mei in min gehoar of in taalûntwikkelingssteuring is der yn septimber omtinken. Yn it foarjier komt letterswakkens oan bar, mei as tema: Begrijp je mij wel? ‘We wolle dat net as in probleem benaderje. Je kinne je ôffreegje: oan wa leit it, dat eat net dúdlik is? Der binne ek in protte minsken dy’t muoite ha mei it ynfollen fan de belestingoanjefte of in subsydzje-oanfraach. We moatte mei-inoar neitinke oer oplossingen, dêr ha je folle mear oan.’

We moatte gjin hikke om ús provinsje sette wolle, mar meidwaan yn ’e wrâld, mei in posityf ferhaal.

Je hoege net in oare taal machtich te wêzen om nei Lân fan Taal te kommen. Der is neffens Smit foar elkenien genôch te sjen en te belibjen. ‘Der binne ek projekten wêryn’t taal sichtber, te hearren of te fielen is. Taal is mear as in stik of wat grammatikale ôfspraken.’

Nei 2018 moat de gearwurking dy’t no tusken de ynstellings ûntstiet trochgean. De besteande kennis wurdt mear keppele oan in breed publyk. ‘Ek rjochting minderheidstalen yn Europa ûntstiet der in netwurk dat groeien bliuwe moat. We kinne fan elkoar leare. De wittenskiplike partners binne meielkoar dwaande mei de ûntwikkeling fan Fryslân as ekspertizesintrum foar meartalichheid. Lân fan Taal is dêrfoar in ekstra ympuls. We moatte gjin hikke om ús provinsje sette wolle, mar meidwaan yn ’e wrâld, mei in posityf ferhaal. We wolle in ideale wrâld fan taal kreëarje, dy wrâld in bytsje moaier meitsje, mei as pronkstik de Fryske taal.’

Het bericht Taal as ien grut feest verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

As regel krije tiidwurden yn it meartal de útgong -e of -je: wy prate, jim rekkenje, de buorlju sliepe. Der is ien tiidwurd dat dy útgong yn de skriuwtaal faak kwytrekket. Dat tiidwurd is ha(wwe). Wy hawwe en wy ha komme op skrift beide foar.

Yn ‘e sprektaal binne sokke wurden der folle mear. Ik lês faak stikken fan begjinnende Fryskskriuwers en yn har teksten kom ik foarmen tsjin lykas wy bin, jim kin, de buorlju wol. De skriuwtaalnoarm ferbiedt dy, mar yn ‘e sprektaal binne se heel gewoan.

Wa’t it mei myn oardeel net iens is, moat him mar oppenearje.

Lang net alle tiidwurden ha sa’n foarm sûnder útgong. Ik freegje my ôf oft der ek systematyk sit yn it wol of net fuortbliuwe kinnen fan de

Ik jou in pear oardelen op basis fan my eigen taalgefoel. Wa’t it mei myn oardeel net iens is, moat him mar oppenearje.

Normaal is yn myn earen:
wy ha (drokte), wy bin (ek thús), wy moat (werom), wy sil (ek fuort), dy doh (ek mei), wy gon/gean (derhinne), wy stean (efkes te praten), wy sjoh (it wol), wy jer (dy wol), wy fyn (it wol bêst).

Twivelachtich binne foar my:
wy fyn (it kaike werom), wy bliuw (ek thús), wy lit (him gewurde), wy sit (op ‘e stoel), wy skriuw (in boek), wy flean (mei Ryan Air).

Net goed binne foar my:
wy stin (derop om), wy praat (deroer), wy pak (in glês), wy lês (in boek), wy driuw (op in luchtbêd), wy mean (dat fjild), wy regel (it), jim hoop (dat it slagget).

Ien ding is foar my dúdlik: de útgong -je kin noait fuortbliuwe. Fierder sjoch ik twa tendinzen: helptiidwurden lykje de -e makliker kwyt te reitsjen as selsstannige tiidwurden. De selsstannige tiidwurden sjen, hearre en fine, dy’t grammatikaal wol wat op helptiidwurden lykje, kinne de -e ek kwytreitsje.

Opfallend is dat ‘fine’ yn de betsjutting ‘wat tsjinkomme dêr’t jo om sochten’ (wy fine it kaike werom) by my de -e net kwytreitsje kin, wylst ‘fine’ yn de sin fan ‘beskôgje’ (wy fyn it moai) dat wol kin. Tiidwurden dy’t yn de nammefoarm (de foarm dy’t yn it wurdboek stiet) gjin útgong ha, lykas dwaan, gean en stean, hoege dy yn it meartal by my ek net te krijen.

Stiet it tiidwurd foar it ûnderwerp, dan binne der (foar myn gefoel) noch fierdere ferkoartingen mooglik:

Wojm (=wolle jim) ek in dropke?
Kizze (=kinne se) der wat oan dwaan?
Dan gowwe (gonne wy) wol mei de trein.
Aanst bim (=binne jim) wer thús.

Het bericht Bim al yn Dokkum? Wy bin it brechje krekt foarby verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Yn de HEMA wurdt net mear op berneklean set dat se foar jonges of foar famkes binne. As jo dit stik lêze, tinke jo grif: och ja, dat wie ek sa, mar no’t ik oan it skriuwen bin, is it efkes it mediahaipke fan ‘e wike.

Dat haipke hat wol wat nijsgjirrichs, want it lit minsken neitinke oer sosjalisaasje. Sosjalisaasje is it oanlearen fan gedrach en mieningen fan de minsken om jo hinne. Yn Fryslân leare bern om oaren oan te sjen, om tankjewol te sizzen en om har te ferûntskuldigjen as se wat misdien ha. Fan heit en mem leare se wat fetsoenlike mieningen binne, bygelyks oer polityk, godstsjinst of seks, en wat just net. Fan freonen wurdt it taalgebrûk en de kleanstyl oernaam. Sokke sosjalisaasje makket dat der herkenbere kultueren besteane: nasjonale kultueren, regionale kultueren, gesinskultueren, jeugdkultueren.

Wy hingje oan dy ûnsin, om sentimintele reden en fiele ús thús by minsken dy’t bekend gedrach fertoane.

Sosjalisaasje hat wat nuttichs. In bern dat net goed sosjalisearret, docht of seit dingen dy’t oare minsken net akseptabel fine. Sa’n bern falt bûten de groep en wurdt iensum. In Frysk jonkje dat yn in minyrokje omrint is net goed sosjalisearre en dêr sil it yn in protte gefalle lêst fan krije. In Frysk famke dat mei bleat boppeliif stroch de binnenstêd fan Ljouwert paradearret, wurdt ek raar oansjoen.

Der binne allegear meganismen yn ‘e maatskippij om sokke dwarsbongels ta de oarder te roppen. Sa wurdt ús heeltyd wer yn it sin brocht wat akseptabel is. It bestean fan ferskillende manlju- en frouljusôfdielingen yn kleansaken is dêr in foarm fan. En op in bepaalde manier hawwe it jonkje yn de rok en it topless famke dêr baat by, want it stjoert se nei gedrach dat har libben makliker makket. Op deselde manier leare bern troch de reaksjes fan famyljeden dat it ûnfetsoenlik is om Frysk te praten tsjin Nederlânsktaligen en dat helpt har om allegear ferfelende botsingen foar te kommen.

Allinne: de minsken dy’t ús oan gedrachsnoarmen herinnerje, foarmje dy sels ek. Der is neat ynherint ferkeards oan jonges yn in rokje en topless famkes. De earsten fynst yn Skotlân by ’t soad, de twadden bygelyks yn Nij-Guinea. Twatalige petearen is ek neat mis mei en yn allegear streken binne se ek heel normaal.

Skoallen besteegje in protte lestiid oan it oanlearen fan allegear taalnoarmen. Dat der wat mis wêze soe mei ‘hun hebben’ of mei ‘grutter dan’, dat ‘Jan giet trouwen’ net doocht, dat je ‘witte’ of just ‘blanke’ sizze moatte, dat ‘de reizigers wordt verzocht om over te stappen’ of nee, doch dat se ‘worden verzocht’ om dat te dwaan.

Dat dogge skoallen om minsken te sosjalisearjen, sadat se net raar oansjoen wurde troch oaren, dy’t dy regels o sa belangryk fine. Allinne, dy oaren ha dy regels sels ek op skoalle leard. Skoallen biede de regels net allinnich oan as helpmiddel, se foarmje sels ek noarmen. Dy noarmen binne like sinleas as de noarm dat jonges gjin rokje oan ha meie en dat famkes net topless op ‘e dyk omrinne meie. Of dat jo Nederlânsk prate moatte tsjin Nederlânsktaligen.

Kultuer sit fol fan sokke ûnsin en dy wolle net allegear kwyt. Wy hingje oan dy ûnsin, om sentimintele reden en fiele ús thús by minsken dy’t bekend gedrach fertoane. Mar soms skoddet in mediahaipke ús efkes op, dan moatte wy der efkes oer neitinke oft wy bepaalde gedrachsregels wol sa belangryk fine. As ik sjoch hoefolle tiid oft der yn it ûnderwiis bestege wurdt oan it oanlearen fan taalregels dy’t wy allinne mar belangryk fine omdat wy sels oait leard ha dat se belangryk wêze soenen, dan freegje ik my ôf oft wy dêr net better mei ophâlde kinne. Dan seure wy tenei net mear oer jonkjes yn rokjes, topless famkes, twatalige petearen, oer “Jan giet trouwen” en oer “hun hebben”. De oeren Nederlânsk en Frysk dy’t dan frijkomme, kinne wy brûke om in nije taal te learen, om te oefenjen mei twatalige petearen, wy kinne oer boeken prate, oer taalskiednis, wy kinne ús wurdskat fergrutsje en dingen dwaan dêr’t wy echt wizer fan wurde.

Het bericht Jonges yn rokjes en “Jan giet trouwen” verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS – 

Fan april 2018 ôf sil der yn de Ljouwerter Prinsetún in soad te belibjen wêze. De Taletún, in projekt fan Lân fan Taal, is rjochte op bern fan de basisskoalleleeftiid, wat net betsjut dat der foar grutte minsken net ek te genietsjen falt. Sibe Jan Kramer, Bouke Groen en Machiel Braaksma betinke en ûntwerpe de objekten dy’t plak krije sille yn it park. In petear mei de KGB, sa’t it trijemanskip himsels neamt.

‘De ûntwerpen binne der. No noch it technyske part útfûgelje. En sjen wat it kostet.’

Vrije denkers
Yn de Taletún giet it net om objekten allinne. Der binne rûtes en edukative projekten oan ferbûn en der wurde nije ferhalen skreaun. Sa komt der bygelyks in nij, op de Taletún rjochte, Tomkeferhaal.

‘De Talentuin is gebaat bij vrije denkers’, mient Bouke. ‘Ik tink dat we elkoar oanfulle’, folt Sibe Jan oan. Bouke wer: ‘We zijn alle drie met soortgelijke dingen bezig, maar wel vanuit drie verschillende invalshoeken. Ieder heeft zijn eigen manier van denken en zijn eigen kunde. Dat zorgt voor uitgebreide gesprekken.’ Sibe Jan: ‘Hast in idee, dan heakje de oare beide der op yn. Dan is it: “Nee, dit …” En seit de oar: “O, ja, leuk, dan moatte we it al sa dwaan.” Machiel: ‘Op dy manier komme je moai yn ’e fersnelling.’ Dêrby litte de trije har net beheine troch wetten en ûnmooglikheden. ‘Earst wat betinke, sjen oft it helber is, komt letter.’

Ek yn it petear folle de trije elkoar oan. ‘Er moet iets met taal. Het zijn de scholen die kinderen al over taal leren, ons gaat het om communicatie en dat zit veel meer hier.’ Bouke wiist op syn búk. ‘We rjochtsje ús op de allerjongsten oant en mei de basisskoalleperioade. It is balansearjen. Wat sprekt oan?’ ‘Wat is it basale fan taal? We binne werom gong nei de oarsprong fan taal. Dan giet it om it koderen fan it boadskip en it dekoderen derfan, dan hast it oer kommunikaasje. Sa kamen wy op sân ideeën. Fokke Jagersma, projektlieder by de afûk hat dêr, mei syn kollega’s, fjouwer fan útkeazen om mei fierder. Sy binne in stikje trachter. We ha al reedlik romte om ús eigen paad te kiezen.’ ‘Wij zijn een pad gaan lopen, dat zij ook niet hadden verwacht. Heb je het over communicatie, dan kom je op heel andere ideeën dan wanneer je vanuit taal vertrekt.’

‘Wij willen vooral iets magisch toevoegen aan de tuin. Ook qua beeld.’

Magy tafoegje
Elk fan de trije ‘KGB-leden’ is kapitein fan in projekt en alle trije ha dy rol by it fjirde.

Bouke Groen is bekend om syn ynstallaasjes, dy’t ûnder mear yn de iepenbiere romte, tentoanstellingen en op festivals te sjen binne. By him kin in radiator, mei dêrboppe lamellen, beide yn in oare as oare foarm, samar yn ’e bosk opdûke. Foar de Talelún is hy de kapitein fan it ‘lûdenprojekt’: ‘Het is ontstaan bij het idee gebruik te maken van bestaande objekten. Deze krijgen een soort stem: een bank snurkt, onder een putdeksel vindt een bokswedstrijd plaats, twee stenen pingpongen samen. Bezoekers kunnen op safari door de tuin. Door de geluiden slaat je fantasie op hol. Hoe haakt dat in op taal? Er is een link met kinderboekenpersonages. De objecten staan op zichzelf, maar maken ook deel uit van het educatieve deel.’

Keunstner Machiel Braaksma hie yn 2016 yn it Fries Museum de útstalling ‘Harrekrammele’, dêr’t ek in prachtich boek by ferskynde. Deistige foarwerpen assemblearret er ta, bygelyks, bisten, treinen en stasjons. Foar de Taletún heakket ek hy yn op wat der sa al yn it park te finen is. ‘Myn each foel daliks op de fiver. It plak hat wat fan in arena, sa mei al dy heuvels. Ik moast tinke oan oersop. Smytst de fiver fol útfergrutte letterfermiselli, dan feroaret de fiver yn oerletterfermisellisop. In stap fierder is in gedicht, dat kin dan moai draaie. Ferrek, tocht ik, dát is moai. Ik krige de assosjaasje mei in orakel, dat der al mear as hûndert jier is, mar no einlik praten giet.’ De laptop komt derby, dêrop falt it gedicht te lêzen. Dan lit er in animaasje sjen: hoe’t stadich bewegende dichtrigels yn it wetter te sjen wêze sille. ‘En,’ tinkt er lûdop, ‘der sit einekroas yn ’e fiver. Ik hoopje dat it kroas, lykas in stjerredize, mei docht yn it fergrutsjen fan de beweging, troch spoaren te lûken.’

‘En ík,’ sa nimt Sibe Jan Kramer it stokje fan Machiel oer, ‘bin kapitein oer de semafoaren.’ As meubelûntwerper makket er sa folle mooglik gebrûk fan brûkte materialen en twaddehânsk meubilêr. In buro mei earder brûkte laden, trije hiel ferskillende ytkeamerstuollen dy’t in bankje wurde. Ek foar de iepenbiere romte hat er ûntwerpen makke. ‘Foar de Taletún bin ik yn de histoarje plúzjen gong. Neist de sprektaal hast âlde wizen om in boadskip oer te bringen. Yn 1792 fûn in Frânsman in apparaat út mei earmen dy’t yn alderhande stannen te pleatsen binne. ’ Gnyskjend: ‘Oarspronklik wie it doel der damesrokjes mei op te tillen.’ Op de laptop tsjoent er in plaatsje fan de Télégraphe de Chappe foar it ljocht, in fisuele telegraaf. ‘De earmen kinne 256 stannen oannimme. Yn Chappe syn tiid koest sa in boadskip fan Paris binnen tolve minuten trijehûndert kilometer fierderop krije. Gjin hynder dat dêr tsjinop koe. Der binne oarloggen mei wûn, al wie dat perfoarst net de bedoeling fan de betinker. Yn de praktyk waarden dy lang net allegearre brûkt, mar njoggentich derfan. Sa’n semafoar is in moai technysk ding, docht ek tinken oan simpele minskefigueren. Yn de Prinsentún komt in rychje semafoaren. Dy kinne boadskippen oerbringe, mar kinst se ek mei elkoar dûnsje litte. De earste seint nei de twadde, de twadde nei de tredde. Der is in – hoe wie it wurd ek wer? – leginda mei betsjuttingen, mar de besiker kin ek syn eigen geheimtaal betinke.’ Op de laptop ferskynt in houten bousel. It is in toer, mei oan de boppekant de earmen. ‘Kinst der, mei in pear minsken, yn stean, in boadskip betinke en dy oerseine.’

Machiel: ‘Wy wolle dat it keunst is. As lêste projekt ha wy de scytale. Ferspraat yn de tún kommen in tsien, tweintich peallen fan ferskillende diameter. Dy sjogge derút as soerstokken yn Sjakie en de chocoladefabriek. Spiraalgewiis komme der moaie kleuren omhinne.’ ‘Spiraalgewiis?, ûnderbrekt Bouke him. ‘Wat een prachtig woord.’ ‘De âlde Romeinen brûkten de scytale om boadskippen oer te bringen.’ ‘Is het woord niet Grieks?’ ‘Soe kinne. It wurket sa: Twa minsken ha elk de helte fan in stôk fan deselde diameter. It boadskip komt op in strook lear dat om de stôk wûn is. Dy strook lear stjoerst nei de ûntfanger. It boadskip is allinne te lêzen foar dejinge dy’t de strook om de stôk mei presys deselde diameter wynt.’

Sjoch foar mear ynfo op: https://lanfantaal.frl/project/taletun/, http://boukegroen.com/, http://www.sibejan.nl/ en http://www.machielbraaksma.nl/

Het bericht De KGB, ofwol: de kapiteins fan de Taletún verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Oft mear minsken it wurd ‘gowe’ koenen, frege myn eardere buorman Arjan Hut op Facebook. Hy hie it brûkt yn in stik dat er foar syn wurk by Omrop Fryslân skreaun hie. “Moast it opsykje om wis te wêzen oft it wol in besteand tiidwurd is en net allinnich it soarte fan taal dat inkeld yn jins holle bestiet.”

Ik tink dat de redakteurs fan it WFT it wurd ‘gowe’ by fersin yn ‘e âlde skriuwwize opnaam ha.

Ik kin it wurd wol. It betsjut sokssawat as mei de mûle iepen stean te sjen. Ik hie tocht dat in útspraakfariant wie fan ‘geauwe’. It wurdbyld ‘gowe’ kaam my út noch yn net bekend foar. Yn it WFT (Wurdboek fan de Fryske Taal) koe ik it ek net fine en de staveringshifker op Taalweb.nl sette der in reade streek ûnder. Arjan wiisde my derop dat it wurd wol yn it Frysk-Nederlânske hânwurdboek fan Zantema stiet.

Nuver: in wurd stiet wol yn it hânwurdboek en net yn it folle gruttere WFT. Ik begûn te sykjen en kaam yn it WFT wol ‘gouwe’ tsjin, yn de bedoelde betsjutting en mei de útspraak ‘gowe’. Dat wie nuver. Wurden dy’t wy mei in ‘oo’ útsprekke, skriuwe wy net mei ‘ou’.

Alteast, dat dogge wy net mear. Foar 1980 wie dat noch wol gebrûk. Wa’t wolris in wat âlder boek lêst, is grif foarmen lykas ‘stouwe’ foar ‘stowe’ wolris tsjinkaam, of ‘jouwes’ foar ‘jowes’.

Dat, ik tink dat de redakteurs fan it WFT it wurd ‘gowe’ by fersin yn ‘e âlde skriuwwize opnaam ha. Doe’t se dêr begjin jierren tachtich oan begûnen te skriuwen, bestie dy noch mar krekt, dat sa’n flaterke is dan net iensen sa ûnferwachte. Of hat ien in bettere ferklearring?

Het bericht ‘Gowe’ of ‘gouwe’? verscheen eerst op de Moanne.

BOUKE SLOFSTRA – 

1. Twalytsetaligens

Yn myn stúdzjetiid haw ik mei it Berber ompield. Dat wol sizze, ik kin mei help fan wurdboeken en sa wat ienfâldige teksten lêze. Dan is it fansels wol spitich dat it der mar sa’n bytsje Berber te lêzen is. Dy taal wurdt amper skreaun. Helte minder as it Frysk.

Ien dy’t beide talen thús leard hat is Malik Azmani, twadde-keamerlid fan ‘e VVD en opgroeid yn it Fean. Spitigernôch hat dy meartaligens oars net as in goede ôflear west, fynt er sels, want beide lytse talen hiene him yn it paad stien by syn persoanlike ûntjouwing. Fluch en goed de taal leare, dat is foar elk mar it bêste, hjirre. En ‘de taal’ is fansels net dy fan Gysbert Japiks.

Yn Kataloanië wennet de skriuwster Najat El Hachmi, dy’t yn Marokko (Nador) berne waard. Hja skriuwt almeast yn it Katalaansk. Dy taal wurdt in soad yn skreaun, helte mear as yn it Frysk. El Hachmi is benammen ferneamd wurden troch har boek L’últim patriarca (‘De Lêste Patriarch’), fan 2008, dat yn ferskate talen oerset is, ûnder oaren yn it Hollânsk. It is in ymmigranteboek mei in aktueel ymmigrantetema. It giet oer in âlderwetske heit dy’t de frijheid fan syn moderne dochter net ferneare kin.

Minder bekend, en foar de Fryske lêzer miskien wol sa aardich, binne twa oare boeken fan har Jo també sóc catalana (‘Ik bin likegoed Katalaansk’) en La filla extrangera (‘De Dochter om utens’). Beide boeken binne yn it Spaansk oerset, mar – foarsafier as ik wit – net yn oare talen. De earstneamde roman giet oer it libben fan de jonge ik-persoan Najat, in nij-ynkommeling, dy’t har sawol yn it âlde as it nije lân in frjemd fielt. Ut en troch komt har memmetaal oan ‘e oarder. Yn it earste haadstik wurdt beskreaun hoe’t ‘har’ lytse jonge nei syn hantsjes sjocht en fernimt dat syn neilen groeid binne. Mira mama, tinc axan! (‘Sjoch mem, ik ha neilen’), ropt er lûd. De mem begrypt útsoarte wat it bern seit en hat gjin oanstriid om him te ferbetterjen mei te sizzen dat elk minske neilen hat.

“Yn it oanbegjin wiene alle wurden dy’tst mei dyn lytse mûltsje uterest Berbersk; do neamdest my sels yemma”, beprakkeseart de ik-figuer. “No mjukst net mear sa de twa talen trochinoar, mar der bin wurden dy’tst altyd yn it Berber seist; ek al kinsto ‘neilen’ (ungles) sizze, fynst it altyd noflik om axan te sizzen.” De mem hopet fierders dat har jonkje letter sawol it Berber as it arabysk goed yn ‘e macht krije sil. “Sil it dy stekke, de deis datst yn Marokko weromkomme silst, as de de minsken fan ‘e macht dij yn ‘e taal fan ‘e profeet oansprekke sille? Jawis, se sille op ús dreamen del sjen, mar dat sil foar dij gjin nije ûnderfining wêze. Dyn oare taal, it Katalaansk, wie yn oare tiden ferfolge en lytsachte; it is net om ‘e nocht dat dyn mem se as twa sustertalen sjocht. (…) Ik hoopje datsto ier of let betinke silst dat dit trochinoar fan taal dêr’tst mei opgroeist inkeld in ferriking is. Ik hoopje datst, lykas dyn mem, leare silst om fan alle talen likefolle te hâlden.”

Sokssawat ha de jonge heit en mem Azmani miskien ek wol beprakkeseard oer de lytse Malik.

Yn it oare boek, La filla extrangera, is de Berberske taal hast in romanpersonaazje wurden. Wurden en siswizen yn it Berber fertsjintwurdigje it ‘oare’ tinken en belibjen. It tilt by wize fan sprekken op fan de treppet, de sûpenbrij, de nachtbidlers, de foartsjirmerijen en de bûzehapperts, dat it boek freget der hast om om yn it Frysk oerset te wurden.

2. “It eanget my wol”

Najat El Hachmi skriut net allinnich romans mar ek opinystikken yn kranten. Nei de skriklike oanslaggen yn Barcelona kamen minsken massaal byinoar om de famyljes fan slachtioffers te stypjen en solidariteit te betsjûgjen. Der wiene spandoeken te sjen mei it biedwurd no tenem por, ‘wy bin net bang’.

“Ik bin ál bang”, skreau Najat El Hachmi yn it blêd El Periódico op 19 augustus 2017. “Net foar de moslimhaters, want dat is mar in lyts ploechje en hieltyd deselden. Nee, ik ha eangst foar de ‘nije religy’, dy’t oars is as dy fan ús âlden en oarren. It is in reäksjonêre islam dy’t net witte wol fan it ferskaat dêryn, dy’t ta haat oanset tsjin de net-moslim en dy’t eltse sfear fan it yndividu kolonisearje wol. Hoenear sille wy – yn pleats fan te sizzen dat terroristen gjin moslims binne – mei in mear yngeand debat teset oer de gefaren fan dy totalitêre ideology?”

Dit opinystik fan Najat El Hachmi hat my troffen. Yn it foarste plak omdat ik har bydrage moedich achtsje. Yn it twadde plak omdat it jin fierder bringt as de bekende pat-stelling. (Wyt: “islam is frede”, swart: “ja, grif, mar it binne noait Jehova-tsjûgen dy’t mei bommen smite”.) En yn it tredde plak omdat it wat oer ynboargering seit. Dat giet net allinnich om it begripen fan ‘de kultuer’, mar ek fan ‘de kultueren’, ûnôfhinklik fan wat je dêr mei dogge of fan fine.

Het bericht Twa kear Najat El Hachmi verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Onderstaande zin klinkt veel mensen raar in de oren – mij ook. Ik hoor namelijk bij een groep mensen die bij het onzijdige woord neefje het betrekkelijk voornaamwoord dat verwachten. Er zijn mensen die een heel ander taalgevoel hebben. Zij gebruiken altijd die om naar mensen te verwijzen. Ze gebruiken dus niet het woordgeslacht voor hun keuze van het betrekkelijk voornaamwoord, maar een ander criterium. Waarschijnlijk is dat criterium ‘menselijkheid’.

‘We gaan naar mijn neefje, die jarig is.’

Dat wordt door de mensen die dat zeggen weleens veroordeeld, maar heel onlogisch is de keuze voor die niet. Betrekkelijke voornaamwoorden worden in de standaardtaal en ook in het taalgevoel van veel mensen namelijk door het woordgeslacht bepaald, maar daarmee vormen ze zo langzamerhand een uitzondering. Bij veel andere voornaamwoorden is dat allang niet meer zo. Daar spelen allerlei andere criteria een rol. Bovendien is er wat de keuze van de voornaamwoorden geen eenheid binnen het Nederlands: de ene spreker kiest het ene criterium, de andere spreker het andere.

Voor een spreker van het Duits is dat erg vreemd. Het Duits en het Nederlands lijken natuurlijk erg veel op elkaar, maar in het Duits bepaalt bijna altijd het woordgeslacht welk voornaamwoord er wordt gekozen. Jenny Audring is een Duitse taalkundige, die uitgevogeld heeft hoe het complexe Nederlandse systeem in elkaar zit. Ze heeft daar een geweldig interessant proefschrift over geschreven: Reinventing Pronoun Gender. Een link vind je hier: https://www.lotpublications.nl/Documents/227_fulltext.pdf.

Wie eens wil weten welke criteria hij allemaal gebruikt bij het kiezen van voornaamwoorden, kan in de onderstaande tabel de vormen omcirkelen die hij gebruikt. Als alle rondjes in de tweede kolom staan, dan gebruikt hij het Duitse systeem – dan is woordgeslacht het enige criterium. Staan er ook rondjes in de derde kolom, dan gebruikt hij een gemengd systeem. In de vierde kolom staat het vermoedelijke criterium om de vorm in de derde kolom te kiezen.

Het bericht Waarop baseren we onze keuze voor een voornaamwoord? verscheen eerst op de Moanne.

ELSKE SCHOTANUS –

Wa’t koartby yn de Prinsetún yn Ljouwert wie, sil opmurken ha dat dêr oan in houten bousel wurke wurdt: it Talepaviljoen MeM. Mirjam Vellinga, projektmeiwurker by de Afûk, giet oer de programmearring.

Net allinne yn it Frysk wurdt in relaasje lein tusken de mem en de taal, sawat alle talen ha dêr in ekwifalint foar. Net frjemd dus dat de foarm fan it gebou referearret oan froulju en dat it ûnder har rokken wêze sil dat alderhande talen en dialekten omtinken krije sille.

De namme MeM referearret oan de mem dy’t sa’n wichtige rol spilet yn it oerbringen fan har taal op de folgjende generaasje, dat dêr it wurd ‘memmetaal’ weikomt. Net allinne yn it Frysk wurdt in relaasje lein tusken de mem en de taal, sawat alle talen ha dêr in ekwifalint foar. Yn it Ingelsk bygelyks hat men it oer mother tongue of maternal language. Net frjemd dus dat de foarm fan it gebou referearret oan froulju en dat it ûnder har rokken wêze sil dat alderhande talen en dialekten omtinken krije sille, te begjinnen mei it Biltsk dat in wike lang sintraal stean sil.

“It idee is”, fertelt Mirjam Vellinga, “dat wy partners útnûgje om yn oerlis mei ús mei in programma-oanbod te kommen. Dat kinne muzikanten wêze, sjongers, dichters… It iennige wat fêstleit is, dat der alle sneintemiddeis en alle tongersdeitejûns, wat te dwaan wêze sil. De Biltkers bygelyks binne sa entûsjast dat der hast alle dagen wol wat te dwaan is: dichters, skriuwers, in ferhaleferteller, de Bildtse Post organisearret in iepen redaksje, der is Biltske les, Hendrik Elings sil yn it paviljoen skilderje, der is in bondelpresintaasje en in praatprogramma. En dan ha ik net iens alles neamd. Oan de ein fan de wike wurdt it stokje oerdroegen oan in folgjende taal, yn dit gefal it Achterhoeks. Op sa’n wikseldei fersoargje de geande en de kommende taalmienskip tegearre in programma.”

Neist dialekten, sa’t dy yn Nederlân sprutsen wurde, komme tal fan oare Europeeske (minderheids)talen oan bod, talen dêr’tst miskien sels noait fan heard hast: it Manx, it Friulysk, it Asturysk. “It radioprogramma Op & Ut sil útstjoerd wurde fanút MeM wei, mar ek oare streektaalomroppen wurdt gelegenheid bean om fanút it paviljoen in útstjoering te fersoargjen.”

Kabouters
“We wolle net alles tichtspikerje. Wat wy graach wolle is dat partners sels neitinke oer hoe’t har taal en kultuer it bêste foar it fuotljocht brocht wurde kinne. Guon sjitte al gau yn de ‘diskemoadus’: in presintaasje yn de foarm fan folders en boekjes. Dat is de bedoeling nét. Wy freegje ús partners in artyst te stjoeren as har ‘ambassadeur’. Dy is hjir dan tsien dagen en stalt it programma gear. Der is ek altyd in Fryske artyst. Troch it jier hinne binne der sawiesa alderhande aktiviteiten yn ’e Prinsetún: de Prinsetúnkonserten en it strjitfestival bygelyks, dêr slute wy ús programmearring safolle mooglik op oan. Fyftjin sneonen binne der aktiviteiten foar húshâldingen mei bern. As, yn augustus, de reuzen van Royal de Luxe nei de stêd komme, is der it idee om foar harren wat mei kabouters te dwaan.”

“Der komt in ferskaat oan publyk, ferwachtsje ik: guon komme op it programma ôf, oaren waaie tafallich oan, bygelyks om’t se mei de boat by de Prinsetún oanlizze. Besikers wurdt frege om, as se deryn komme, har moaiste wurd ôf te jaan, sa har eigen taal ôf te lizzen en har iepen te stellen foar oare talen. It wurd komt op in plaatsje en dat wurdt op MeM har dak spikere.” Mirjam Vellinga lit in foarbyld sjen. “Yn it paviljoen is ek hoareka. Kinst der in drankje krije of in flaubyt. Dêrby wurdt it publyk betsjinne troch dôven dy’t in learwurktrajekt folgje en by ús wurkûnderfining opdogge. Hoe makkest dúdlik watst ite of drinke wolst oan immen dy’t dôf is? It ferget in oare manier fan mei elkoar omgean. In dôve studinte dy’t in oplieding Publisiteit en Kommunikaasje docht ferdjippet har, as stazjêre, yn de problemen dy’t ûntstean kinne soenen yn de kommunikaasje tusken publyk en hoarekameiwurkers en hoe dy te tekkeljen. En dat krijt dan wer omtinken yn de training fan de hoarekameiwurkers. Wy ha trouwens noch in stazjêre: in jonge Katelaan dy’t seis talen hiel goed en tal fan oare talen in bytsje behearsket. Hy helpt ús mei it ynsetten fan de sosjale media. Beide stazjêres leare ek Frysk.”

Fergees
Oan de ein fan it petear freget Mirjam Vellinga my wat ik fan it programma fan de Kulturele Haadstêd fyn. “Der is folle mear te dwaan as minsken witte. En kinst dyn jild dit jier wol kwyt.” “Alle aktiviteiten yn it Talepaviljoen MeM binne fergees tagonklik”, lit Mirjam Vellinga witte.

Op freed 30 maart is it sa fier, in nij part fan Lân fan taal wurdt offisjeel iepene yn de Prinsetún fan Ljouwert. Elkenien kin aanst genietsje fan de Taletún mei de twa nije paviljoens MeM – Livingroom of Languages fan de Afûk en paviljoen ‘Liwwadders’ fan Historisch Centrum Leeuwarden mei partner DNALWD2018. Op 1 april start it offisjele programma yn it Talepaviljoen MeM, in wike lang stiet it Biltsk sintraal. Sjoch hjir foar it programma fan ‘de Bildtse week‘.

Mear oer it talepaviljoen: www.afuk.frl/languagepavilionmem, de aginda: www.afuk.frl/agenda, de Taletún: www.afuk.frl/languagegarden en mear oer Lân fan Taal fia: www.lanfantaal.frl.

Het bericht Under MeM har rokken stean talen sintraal verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF –

As wy prate, dan dogge wy in soad dingen tagelyk. Wylst wy wat sizze, betinke wy alfêst wat it folgjende wurdt dat wy sizze wolle. Dat is in ôfgryslik kompleks proses. It is dan ek gjin wûnder dat it wolris misgiet.

Meastal pikke wy ûnbewust ien wurd, ek al soe in oar wurd ek prima kinne. Inkeldris giet dat mis, dan djipje wy út ús brein twa wurden tagelyk op.

De flaters dy’t wy meitsje binne in prachtige boarne foar taalkundigen, omdat se ús wat ferriede oer wat der by ús yn ‘e holle gebeurt ûnder it praten. Ien fan ‘e dingen dy’t wy leare kinne út fersprekkingen is hoe’t wy it juste wurd kieze.

In algemien idee is hjoed-de-dei dat wy earst oan de betsjutting tinke fan wat wy sizze wolle en dat wy dêr dan wurden by sykje, dy’t wy yn de goede folchoarder sette. Wy moatte dy wurden opdjipje út it saneamde ‘mentale leksikon’. Dat klinkt as wie dat in wurdboek dat wy yn ‘e holle meidrage, mar eins is it folle yngewikkelder as in wurdboek. Wy kinne de wurden deryn nammentlik net fine troch alfabetysk te blêdzjen, mar troch te assosjearjen. Dat giet fleanend hurd: foar’t wy ús der bewust fan binne, ha wy al in wurd útsocht dat oanjout wat wy bedoele. Pas as wy net op in wurd komme kinne, wat út en troch ris foarkomt, fernimme wy hoe flot it proses normaalwei ferrint.

Meastal pikke wy ûnbewust ien wurd, ek al soe in oar wurd ek prima kinne. Inkeldris giet dat mis, dan djipje wy út ús brein twa wurden tagelyk op. En ear’t wy it yn ‘e gaten ha, ha wy dy twa wurden allebei al nei it spraaksintrum ta stjoerd – it stik fan it brein dat se útsprekke moat.

Dat kaam myn frou lêstendeis in kear oer. Wy sieten yn in Aziatysk restaurant en ik frege har oft se tafallich ek wist wat ‘yakitori’ wie. Dat wist se wol: “Dat binne spokjes”, sei se. Dêr waard ik kulinêr net folle wizer fan, mar wy learden der wol wat út oer de wurking fan taal yn it brein fan myn oarehelte.

Wat woe se nammentlik sizze? ‘Spyskes’. En ‘stokjes’. Want ‘yakitori’ is dat: metalene priemmen mei stikjes iten deroan. En dy kinne jo ‘spyskes’ of ‘stokjes’ neame. Meastal kieze jo ûnbewust ien fan beide wurden út, mar by har greep yn it mentale leksikon hie myn frou beide wurden blykber tagelyk opdjippe en se tegearre nei it spraaksintrum stjoerd, dat se doe mar ferhaspele ta in soarte amalgaam fan beide.

Het bericht Spokjes verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF –

Yn de wurdboeken fine jo as oersetting fan it Nederlânske ‘lijn’ it wurdsje ‘line’. Doch komt yn ‘e praktyk it wurdsje ‘lijn’ ek yn it Frysk foar. In ynterferinsje, sille guons sizze. Negearje, feroardielje en net tefolle oer prate, dat idee.

Moast er mei in potlead lykwols in streek op papier sette, sa sei de dichter, dan wie dat yn it Grinslânsk in ‘lijn’. En dat soe ik yn it Frysk almeast ek sizze.

Sels hie ik ek noait lang oer it Fryske ‘lijn’ neitocht, oant ik in skoft lyn yn petear rekke mei in Grinslânske dichter. Dy fertelde my dat it Grinslânsk ek ‘liene’ en ‘lijn’ hie. Om’t der gjin Standertgrinslânsk bestiet, hie er gjin oanstriid om ien fan ‘e twa ôf te karren. Wol hied er in soad niget oan taal en wied er by himsels en oaren ris neigongen wat no eins it ferskil wie tusken dy twa wurden yn it Grinslânsk.

It frappante is dat it ferskil dat er beskreau heel krekt oerienkaam mei myn eigen yntuysjes oer de taakferdieling tusken beide wurden yn it Frysk. Sa fertelde er dat wask yn it Grinslânsk altyd ‘op de liene’ hong. Dat is neffens my yn it Frysk net oars. Ik soe alteast noait wask ‘op ‘e lijn hingje’. Moast er mei in potlead lykwols in streek op papier sette, sa sei de dichter, dan wie dat yn it Grinslânsk in ‘lijn’. En dat soe ik yn it Frysk almeast ek sizze, of it moat wêze dat ik it gefoel ha dat it allegear de skriuwtaal wat oankrûpe moat, by in formele lêzing bygelyks.

Fierder soe ik yn it iepenbier ferfier prate oer ‘lijn trije’ (net ‘line trije’) en soe ik yn dat iepenbier ferfier winskje dat myn buorman wat mear oan ‘e ‘slanke lijn’ (net ‘slanke line’) dien hie. Dat stimden oaren my ek mei.

Ik ha ris wat hifke by Frysktalige kunde en hast elkenien die it sa’t ik it hjirboppe beskreaun ha. Der is yn it Frysk dus spontaan in betsjuttingsferskil ûntstien tusken it erfwurd ‘line’ en it Hollânske lienwurd ‘lijn’. En yn it Grinslânsk is presys itselde ferskil ûntstien. De ûntwikkeling liket wol op dy mei it erfwurd ‘loft’ en it lienwurd ‘lucht’, dy’t foar in protte Frysktaligen ek nei ferskillende saken ferwize. It yllustrearret moai it saneamde prinsipe fan Von Humboldt. Dy taalkundige beskreau al yn ‘e 18e ieu dat minsken ûnbewust besykje om synonime wurden elk in eigen betsjutting te jaan, sadat se net langer synonym binne.

Het bericht In ‘lijn’ is gjin ‘line’ verscheen eerst op de Moanne.

ARJAN HUT –

(ympresjes fan it redaksjelokaal op it Oranjewoud Festival)

“hoe werkt dit?”

(fn famke fan in jier as tsien nimt plak achter in

remmington-typemasine

alle tweintich stuoltsjes binne al in oere beset)

“goh wat ouderwets!”

(achter de measte typemasines sitte bern & bern

der steane ek olivetti’s & olympia’s

& vendexen

guon hingje as rick wakeman yn syn glittercape

oer de toetsen)

“daar hebben wij het nog op geleerd!”

(mefrou stompt har man oan

hy stiet mei de mûle iepen)

“in vendex!”

(juster reinde it de hiele jûn)

“vroeger had ik ook zo een, bijna precies dezelfde”

(de sinne docht har simmermoarnstriptease

strûpt stadich út de wolken, mar mist krûpt by har

skonken omheech)

“wat moet ik schrijven?”

(hoe heet je?)

“indy”

TIK

DIT IS HEEL LANG GELEDEN. IK GA VOOR DE PLING AAN HET EIND VAN DE

REGEL. IK ZIE DAT IK HET NOG WEL STEEDS KAN.

“wat moet ik typen?”

(wat der mar yn dy opkomt.)

TIK

“ER WAS EENS EEN MOOIE PRINSES

DIE GING DANSEN VAN LINKS NAAR RECH …”

(tim wol witte hoe’t er it papier der út krijt.

joost & teun type om & om

mattis hat oan ien letter genôch

iris hat him op blokletters stean

linda hat it froeger tsien fingers blyn leard

kyra mei ek as Jeroen west hat.)

“waar staat het uitroepteken!”

“Je moet wel heel hard drukken.”

(as in hommel tusken de blommen sweevje

ik fan alfabet nei alfabet.)

“zijn ze allemaal van jou?”

(nee)

“meneer hij doet  het  niet”

(do moatst net drukke, mar tikke, sa fan:

do bist him!)

“wat is hier de bedoeling nou van?”

(spierballen op de fingers, bliksem.)

“hoe moet je iets wissen?”

(gewoan trochtype)

“mag zij er ook op? ze kan niet lezen”

“wat doet deze knop?”

(in pjot wurdt gillend fuortsleept troch

syn beppe.)

“type! beppe! type!”

(sa wie ik froeger ek)

“wat moet ik typen ik weet niks maar ik zit”

TIK

IK HAALDE 100 AANSLAGEN PER MINUUT.

AL QUEDA TOONDE AL BELANGSTELLING.

TIK

US KAT HJIT FAN VLADIMIR.

TIK

IK BEN EMMA EN IK BEN MET MIJN HEELE VAMIELE

EN MIJN VRI EN DIN E NIK EN HET IS HIL L EU K

“menear ik bin in letter ferjitten … ”

(ik tink dat pake & beppe it net slim fine

it is al geweldich om in brief te krijen)

“mag ik ook?”

TIK

ER WAS EENS EEN ME I

“meneer, mag ik een nieuw blaadje?”

TIK

ER WAS EENS EEN MEISJ E

“meneer, mag ik een nieuw blaadje?”

TIK

ESMEE IK VIND JOU LIEF

(frijwilligers sjouwe mei rekwisiten

poadiums & tinten streame fol & leech & fol & leech & )

TIK

HOI IK BEN BRECHT EN IK HEB EEN H EEL GELUKIG LEVEN MET MIJ N OUD RS EN MIJ

(yn tsien tellen ferwikselje ik in typelint

rynsk strui ik om mei fingerprinten)

“wolsto ek wat drinke?”

“skriuwt dizze ek ingelsk?”

TIK

REMINGTON REMINGTON REMINGTON

BELVEDERE BELVEDERE BELVEDERE

TIEFTEEF TIEPTEEF TIEPTEEF

MORANDI MORANDI MORANDI

W ARM WARM WARM    HOT     HOT     HOT

TIK

IK KAN NIET MEER ZO GOED MET TIEN VINHERS TYPEN, MAER AIJS OL H ET GOED OEFEN

DAN LIKT HET WE

PING

Het bericht Tsien fingers blyn verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

In de aftiteling van een film zie ik altijd heel veel functiebenamingen langskomen. Van veel daarvan is de inhoud mij onbekend, zeker bij buitenlandse films. Bij een ‘assistant directeur’ kon ik me echter wel wat voorstellen. Die benaming zag ik laatst aan het einde van de film Médecin de campagne. Een ‘directeur’ is net zoiets als een ‘régisseur’ en dat is een regisseur, die de scepter zwaait tijdens de opnamen van een film. Een ‘assistant directeur’ is vast zijn hulpje.

In het Frans bouw je een samenstelling toch precies andersom op als in het Nederlands en in het Fries?

Alleen – waarom is het geen ‘directeur assistant’? In het Frans bouw je een samenstelling toch precies andersom op als in het Nederlands en in het Fries? Dat zat ik me af te vragen tijdens de mooie muziek van Nina Simone. Waar trouwens verschillende barbaren doorheen praatten. In Duitsland blijven mensen stil zitten zolang de film nog draait, maar Nederlands bioscooppubliek springt na het laatste gesproken woord overeind en begint te klessebessen.

Afijn, ‘assistant directeur’ dus. Maar is dat eigenlijk wel zo onlogisch? Een ‘assistant directeur’ is immers geen ‘directeur’, maar een ‘assistant’. Is ons ‘assistent-regisseur’ niet veel onlogischer? Zo iemand is immers geen regisseur, maar assistent. Zou ‘regieassistent’ of ‘regisseursassistent’ niet een stuk meer voor de hand liggen? En dat zou je dan inderdaad, met de samenstellende delen in omgekeerde volgorde, in het Frans vertalen als ‘assistant directeur’. Niet het Frans doet hier gek, maar het Nederlands!

Het bericht Assistent-regisseur of regieassistent? verscheen eerst op de Moanne.