HENK WOLF – 

It Frysk en Nederlânsk ha in klank dy’t wy de ‘sjwa’ neame. It is de saneamde ‘stomme e’, dy’t bygelyks oan ‘e ein fan ‘prate’ of yn it earste wurdlid fan ‘bestean’ foarkomt. Hy liket in bytsje op ‘e ‘u’ fan ‘put’, mar is wat minder artikulearre en hy krijt noait de wurdklam.

It soe my net ferbaze as er ûntstien is trochdat Grinslanners krekt wat tefolle har bêst dogge om gjin dialektkenmerken te brûken.

Yn it Dútsk wurdt dy klank de ‘e-Schwa’ neamd. Dútskpraters ûnderskiede dêrneist de ‘a-Schwa’. Dat is ek sa’n min artikulearre lûd dat noait de wurdklam krijt, mar dat lûd liket mear op in ‘a’ as op in ‘u’. It wurdt faak skreaun as ‘er’, bygelyks yn ‘Hunger’ en ‘besser’ (útspraak likernôch: ‘hûnga’, ‘bessa’) of as ‘r’, bygelyks yn ‘Tür’ (útspraak likernôch: ‘tua’).

No’t ik yn Grinslân wenje, falt my op dat dêr by Nederlânskpraters wer in oarsoartige sjwa yn gebrûk is: in o-sjwa. De klank liket wat op in min artikulearre en klamleaze ‘o’ fan ‘bok’ en hy stiet benammen foar in -n oan wurdeinen. Sa klinkt ‘lopen’ út in Grinzer mûle faak as ‘lopon’. Grinslanners en Friezen dy’t yn Grinslân wenje, befêstigje myn yndruk.

Heechlearaar Grinslânsk Siemon Reker hat it yn 2010 ek opmurken dat de sjwa yn it Nederlânsk fan Grinslân oars klinkt as yn oar Nederlânsk. Him foel net sa lyk op dat er op in o liket, mar dat er langer is. Dy yndruk haw ik ek.

It aparte is dat de Grinslânske dialekten, dy’t yn Grinslân fansels al folle langer praat wurde as it Nederlânsk, dy o-sjwa net ha. Sterker noch: de dialekten ha sels helendal net in sjwa op it plak dêr’t er yn it Nederlânsk brûkt wurdt: elkenien kin wol de Grinslânske útspraken ‘loopm’ en ‘zitn’. De o-sjwa is wat langer en opfallender as de e-sjwa. It soe my net ferbaze as er ûntstien is trochdat Grinslanners krekt wat tefolle har bêst dogge om gjin dialektkenmerken te brûken as se Nederlânsk prate – in foarm fan hyperkorreksje.

Het bericht ‘Lopon’ en ‘zitton’ yn it Nederlânsk fan Grinslanners verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Koartlyn siet ik yn de trein. It wie rêstich en yn it bankegroepke skean foar my sieten trije kondukteurs te praten. Ut it petear waard ik gewaar dat ien út Gelderlân, ien út Grinslân en ien út Fryslân kaam. Op in stuit moast der omroppen wurde dat wy by in stasjon yn ‘e buert kamen. Nei efkes hinne-en-wer-praten krige de Fryske kondukteur de taak taparte. Hy rôp om dat de trein om ‘negentien uur veertien’ oankomme soe op it stasjon. De Gelderske kondukteur die it wurd ‘negentien’ nei, sa’t de Fryske kondukteur dat útsprutsen hie en konstrastearre it mei wat neffens him de ‘ABN’-útspraak wie.

De Fryske kondukteur fielde him blykber oansprutsen op syn Fryske identiteit en hat de rest fan de reis Stedsfrysk tsjin syn kollega’s praat.

Doe’t de Fries weromkaam by syn kollega’s, spruts de Geldersman him oan op syn Fryske útspraak fan de G en op ‘e nij kontrastearre er dy mei in ‘Standertnederlânske’ G.

Ik hie der wolris earder oer neitocht. It Frysk hat fansels net de sêfte G dy’t rûchwei tusken Arnhim en Duinkerke yn gebrûk is. Dy súdlike sêfte G liket wat op in J en wurdt frij fier foaroan yn ‘e mûle útsprutsen. Mar it Frysk hat ek net de skjirjende G dy’t yn de oare Nederlânske provinsjes brûkt wurdt, alteast lang net elkenien hat dy. Dútske kunde hat wolris sein dat jonge Friezen foar syn gefoel de algemienere Nederlânske G brûke, wylst dy fan justjes âldere Friezen oars klinkt, minder skjirjend en minder opfallend.

Om wis te wêzen fan de krekte manier fan útsprekken soe in ûndersiker de tongbewegingen fan pratende Friezen fan tichtby bestudearje moatte, mar as ik myn eigen tonge ris wat befimelje ûnder it praten, dan krij ik de yndruk dat de Fryske G op itselde plak yn ‘e mûle makke wurdt as de Nederlânske, nammentlik helendal achter yn ‘e mûle. De manier fan útsprekken is lykwols oars: de lucht wurdt wat minder hurd troch in wat bredere skreef tusken tonge en hûch blaasd, sadat it skjirjende karakter fan de G ferdwynt. Yn taalkundige termen: guon Friezen brûke gjin stimhawwende felêre frikatyf, mar in stimhawwende felêre approksimant. En dy brûke se ek as se Nederlânsk prate. Dat is ien fan de eleminten dy’t meitsje dat ien in ‘Frysk aksint’ hat. Harkje mar ris nei Foppe de Haan yn it folgjende filmke. Op 0:27 seit er mei in Fryske G it wurd ‘negentien’ en op 0:47 docht er itselde mei ‘zorgen’.

Sa net, mar de Fryske kondukteur fielde him blykber oansprutsen op syn Fryske identiteit en hat de rest fan de reis Stedsfrysk (‘Su kest dat oek wel doën, ju’) tsjin syn kollega’s praat en se oanfitere om by de Afûk op kursus te gean.

Het bericht De Fryske sêfte G verscheen eerst op de Moanne.

ATE GRYPSTRA – 

Noch net sa lang lyn fertelde in man my dat hy in kollega hie dy’t tweintich (20!) talen behearske, wêrûnder floeiend Russysk en Bulgaarsk. Potdoarje, tocht ik, dêr kin Ivo Niehe noch in puntsje oan sûgje.

Sels kom ik net folle fierder as in taaltsje as seis en de behearskingnivo’s binne nochal … wikseljend. Mar dochs: seis (6!) talen. Dêr hoege jo jo yn ús hjoeddeistige Global Village net bepaald foar te skamjen, tocht ik sa.

 Ik typte ‘Grutte Pier’ yn as fertaling fan ‘Pier the Great’ en seach yn in omsjoch ‘Pier el Grande’ en ‘большой пьер’ ferskinen.

As wy de rynsk oer ús hinne struide meartalichheidsmantra’s fan de lêste jierren leauwe meie, soenen multylingwale minsken net allinne de grutske besitters fan in stel ferskriklik fleksibele harsens wêze, mar ek nochris aardich minder kâns op Alzheimer ha, yn fergeliking mei dy earme stumpers fan ientaligen. Kognitive foardielen by de rûs dus, mar meartaligens kin ek simpelwei in soad ‘fun’ opleverje.

Om in foarbyld te neamen: ik bin no al in goed jier ferslave oan Duolingo. Ast it Ingelsk in bytsje yn ’e macht hast, kinst mei dizze ynnovative en ynspirearjende taalapp yn ‘no time’ de begjinsels oppikke fan in hiel skala oan talen.

‘Jag lärar mig Svenska’, ‘frische mein Deutsch auf’ en yn it Italjaansk wit ik no einlings ek ris wat ‘ragazzi’ binne (moai wurd is dat: sis it mar ris in pear kear achterinoar en jo fiele jo fuort in heale Italjaan).

Myn eigen jonges hawwe harren earste stapkes yn it Dútsk en yn it Frânsk dien mei Duolingo. Mar dan wol fanút it Ingelsk wei. Lit it mar ris efkes yn jo omgean wat der dan allergear yn dy kopkes bart. Ja, ferrekte moai, sa’n taalapp. En noch fergees ek.

De absolút grutste meartalichheidswille haw ik oant no ta lykwols belibbe troch it oersetwurk dat ik okkerdeis dwaan mocht foar it meikoarten te ferskinen kompjûterspul Cross of the Dutchman.

Dizze ferhaalrike aventoeregame giet oer ús lokale folksheld fan formaat, Grutte Pier. Mei in oersetterke as acht wienen wy allegear op itselde momint oan it wurk yn it Google Docs-dokumint fan Triangle Studios út Kammingabuorren (‘of all places’ …).

Der wie werklik sprake fan simultaan oersetten. Ik typte ‘Grutte Pier’ yn as fertaling fan ‘Pier the Great’ en seach yn in omsjoch ‘Pier el Grande’ en ‘большой пьер’ ferskinen. Ik sette ‘Rest in peace’ oer yn ‘Rêst yn frede’, mar seach fuortdaliks ek dat it ‘Hvil i fred’, ‘Descansad en paz’, ‘Vila i frid’ en ‘Ruhet in Frieden’ wie.

Wat in wûnder fan ynternasjonale kollaboraasje. En wat in taalgeniet!

Het bericht Meartalichheidswille verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Drie puntjes die we op een nieuwe manier zijn gaan gebruiken
Het leesteken dat bestaat uit drie puntjes heet het ‘beletselteken’. Het geeft conventioneel aan dat er iets is weggelaten of dat de schrijver spanning wil oproepen. De Franse schrijver Céline is bekend om het veelvuldig gebruik ervan, maar verder was het altijd een redelijk schimmig leesteken dat in het onderwijs weinig aandacht kreeg.

Het beletselteken lijkt er tegenwoordig een functie bij te hebben gekregen. Op het eerste gezicht lijkt dat dezelfde functie te zijn die in wat conventioneler proza door de punt wordt vervuld. Als voorbeelden van het nieuwe gebruik heb ik hieronder twee berichtjes gezet die ik uit een Facebookgroep voor docenten Nederlands heb geplukt.

Ik geloof niet dat er in de taaladviesliteratuur al veel aandacht wordt besteed aan het nieuwe gebruik van het beletselteken. Wel was het verschillende collega’s ook al opgevallen, eerst in mails van studenten, later ook in digitale communicatie van collega’s.

De Friese schrijver Anne Feddema gebruikt het beletselteken ook veel. Anne Popkema zei zelfs: “Anne Feddema is de kening fan de driepunters”. Ook Feddema probeert met z’n drie puntjes volgens mij zo’n gedachtestroom uit te drukken.

Waarom drie puntjes in plaats van een?
Natuurlijk vroeg ik me af waarom de schrijvers drie puntjes gebruiken in plaats van de veel conventionelere ene punt. Ik vermoedde dat er een verschil in betekenis of gevoelswaarde tussen die twee moest bestaan en eens rondgevraagd.

De meeste mensen die de puntjes zelf gebruikten, zeiden dat die voor hun gevoel een soort ‘stream of consciousness’ uitdrukte. De zinnen stonden in niet tot volzinnen uitgewerkt proza, waarin meer de nogal chaotische manier van denken direct aan de lezer wordt gepresenteerd. Dat gebruikt lijkt erg op dat van Céline. De Friese schrijver Anne Feddema gebruikt het beletselteken ook veel. Anne Popkema zei zelfs: “Anne Feddema is de kening fan de driepunters”. Ook Feddema probeert met z’n drie puntjes volgens mij zo’n gedachtestroom uit te drukken.

Interessant vond ik de reactie van iemand die zei: “Ik denk dat ik op de plaats van de puntjes allerlei overwegingen/mitsen/maren/terzijdens weglaat die mijn verhaal niet helderder zouden maken.” Dat lijkt erg op het voorgaande: het denkproces wordt direct (maar met wat weglatingen) op het toetsenbord overgebracht, zonder dat de schrijver zich moeite geeft om z’n gedachten voor de lezer helder te formuleren.

Anderen zeiden dat volgens hen de puntjes een pauze in het communiceren uitdrukten. De lezer kon dan het voorgaande even laten bezinken. Daarmee drukt de schrijver volgens mij uit dat hij net iets heel diepzinnigs heeft gezegd. Dat lijkt me wat pretentieus, maar met alle ‘wijze spreuken’ die op Facebook verschijnen sluit ik niet uit dat veel schrijvers hun eigen woorden heel serieus nemen.

Heel interessant vond ik ook dat verschillende mensen de enkele punt op de een of andere manier onvriendelijk vonden. Zo schreef iemand: “Eén punt vind ik vaak zo ‘hard’ overkomen.” Ze schreef als toelichting: “Als iemand vraagt of ik vanavond af wil spreken, maar ik kan niet, dan vind ik ‘Ik heb geen tijd.’ toch een stuk onvriendelijker overkomen dan ‘Ik heb geen tijd…’

Die persoon schreef ook dat ze in belangrijke mails en berichten wel de enkele punt gebruikte. Verschillende twintigers zeiden dat ze dat gevoel herkenden en dat de vervanging van de punt door een groter aantal punten waarschijnlijk was ontstaan bij gebruikers van het nu verouderde chatprogramma MSN.

De tijdgeest
Ik vermoed dat de poging om vriendelijk te zijn bij niet-twintigers makkelijk misverstanden kan oproepen. Ik zou ‘Ik heb geen tijd…’ met drie puntjes opvatten als een zin waarin iets is weggelaten en vervolgens wachten op de niet geuite verklaring, terwijl dezelfde mededeling met één punt helder voor me is.

Gedachtenstromen zonder al te veel redactie weergeven, je eigen woorden als heel diepzinnig framen en vooral vriendelijk willen zijn – het zijn misschien eigenschappen van deze tijd die samenkomen in een nieuw gebruik van een oud leesteken. Nu gebeurt dat nog vooral in informele situaties in digitale communicatiemiddelen. Ik ben benieuwd of schrijvers het ‘nieuwe beletselteken’ ook nog eens in de formelere gedrukte media gaan overnemen. Wie merkt dat dat gebeurt, moet dat eigenlijk onder dit artikel of op het www.meldpunttaal.nl melden.

In een van de bovenstaande citaten stond overigens het woord ‘hard’ tussen aanhalingstekens. Dat gebruik van aanhalingstekens is ook nieuw. De tekentjes worden tegenwoordig vaak geplaats rondom woorden die een negatieve connotatie hebben en lijken ook als taak te hebben om wat vriendelijker over te komen. Ik las een paar jaar terug een artikeltje waarin werd beschreven dat er ergens een ‘neger’ (aanhalingstekens van de schrijver) in de winkel kwam. Ik vroeg me meteen af of die aanhalingstekens uitdrukten dat de persoon niet echt zwart was. Later kwam ik er pas achter dat veel jonge vrouwen ‘neger’ een beledigend woorden vinden en de aanhalingstekens nu gebruiken om zich van de negatieve connotatie ervan te distantiëren.

De conventie
Hoe hoort het nu eigenlijk met het beletselteken? Het conventionele gebruik is duidelijk. Je schrijft altijd drie puntjes, dus geen twee, vier of tien. Laat je een stukje van een woord weg, dan schrijf je het beletselteken aan het afgekorte woord vast. Laat je hele woorden weg, dan plaats je een spatie tussen het beletselteken en het voorgaande woord. Schrijf je wel een volledige zin, maar wil je de puntjes gebruiken om spanning op te roepen, dan plaats je eveneens een spatie. Een paar voorbeelden:

Ze zei: “Ik heb wel zin in een tomaa…” Op dat moment klonk er een luide knal.
Ze zei: “Ik heb wel zin in een …” Op dat moment klonk er een luide knal.
Ze zei: “Ik heb wel zin in een tomaatje.” Op dat moment klonk er een luide knal …

Het bericht Het beletselteken verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Soms kun je taalverandering betrappen nog voordat woordenboekmakers dat hebben gedaan. Volgens mij heb ik de afgelopen jaren in elk geval drie betekenisveranderingen opgemerkt voordat anderen dat hebben gedaan: een in het Nederlands en twee in het Fries. Ik loop ze even langs.

Minzaam
Het woord ‘minzaam’ betekent volgens al mijn woordenboeken ‘vriendelijk’, in het bijzonder tegen lagergeplaatsten. Zo gebruik ik het ook. De gevoelswaarde is positief. Het is me echter opgevallen dat anderen het gebruiken als synoniem van ‘minachtend’, ‘laatdunkend’, ‘neerbuigend’. Het woord ‘min’ voor ‘liefde’, dat we ook kennen uit bijvoorbeeld ‘beminnelijk’ en ‘minnekozen’, wordt blijkbaar niet meer herkend. Ook verschillende docenten Nederlands kenden ‘minzaam’ alleen in die tweede, negatieve betekenis.

De put derút hawwe
Als ik ‘de put derút ha’, dan heb ik ‘de put’ (het karweitje) afgerond, ik ben klaar. Daarmee heb ik nog niets gezegd over mijn fysieke toestand. Ik heb gemerkt dat mensen de uitdrukking soms gebruiken als ze moe zijn. In de woordenboeken heb ik die betekenis nog niet kunnen vinden, maar een vragenrondje op Facebook leverde heel wat reacties op van mensen die ‘de put derút hawwe’ alleen kenden als uitdrukking voor ‘moe zijn’. Het aantal reacties was niet groot genoeg om relevant te zijn, maar leeftijd is mogelijk een factor: jongeren gebruiken het meer op de nieuwe manier dan ouderen. Ik vermoed dat er verwarring is opgetreden met het bijna gelijk klinkende ‘de piip út ha’, dat wel ‘moe zijn’ betekent.

Harsenskraabje
‘Harsenskraabje’ of ‘harsenskrabje’ is volgens de woordenboeken ‘diep nadenken’ of ‘ruziemaken’. Ik ken het echter ook in de betekenis van ‘brainstormen’, ‘als groep ideeën uitwisselen’. Ook op internet zijn voorbeelden te vinden van ‘harsenskra(a)bje’ in die betekenis. Het verschil met de oudere betekenis ‘nadenken’ is natuurlijk niet zo groot.

Het bericht Minzaam, de put derút hawwe, harsenskraabje verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Meastal skriuw ik foar de Moanne oer dingen dy’t my yn ‘e deistige taalpraktyk opfallen binne. No wol it ris oars dwaan: ik wol wat spekulearje oer it Frysk fan de takomst. Hoe soe dat klinke?

De oanlieding is in kolleezje taalskiednis dat ik jou foar studinten Nederlânsk. Dêrby beprate wy trends yn taalferoaring. Yn dat ramt ha wy sjoen nei de televyzjesearje Man over woord oer feroaringen yn it Nederlânsk. Wa’t de searje net kin, moat him eins ris besjen, de tige nijsgjirrige ôfleveringen binne op YouTube wol te finen.

Ik wol wat spekulearje oer it Frysk fan de takomst. Hoe soe dat klinke?

Yn de programma’s wurdt itselde dialoochje tusken in appelferkeapster en in klant spile yn it Nederlânsk fan it jier 1000 en fan it jier 1500. Fansels wurdt de taal ferlike mei it moderne Nederlânsk. Fierders wurdt sjoen nei it Nederlânsk fan de takomst. Taalkundige Marc van Oostendorp hat in kroechsêne betocht yn it Nederlânsk fan 2500. Dêrby hat er foaral besteande trends yn de taalskiednis trochlutsen nei de takomst. Hy foarseit dat it Nederlânsk fan Flaanderen en dat fan Nederlân útinoar groeie sille.

Wy witte dat in heel soad feroaringen yn it Nederlânsk har ek foardien ha yn it Frysk. Fierder sjogge wy yn it Frysk ek allegear wat nijere spesifike trends. Dy kennis kinne wy brûke om in soarte fan foarsizzing te dwaan oer it Frysk fan de takomst. Lit ús as foarbyld it dialoochje út Man over woord ris pakke. Dat giet sa:

Klant: “Ik heb hier donderdag vijf pond zoete appels gekocht. Die waren rot!”
Ferkeapster: “Dat kan gebeuren. In plaats daarvan krijgt u een potje met verse honing.”

Myn ferzje fan de dialooch yn, lit ús sizze, it Frysk fan it jier 2200:

Klant: “Ik heb ji tongst fief pound soet aps kocht. Dy wie rot!”
Ferkeapster: “Dat ken beu. Yn plaats krij jo in pots mei fes hone.”

Wat sjogge wy allegear oan feroaringen?

– Guon wurden ferdwine en wurde ynruile foar wurden út oare talen. ‘Plak’, ‘farsk’ en ‘hunich’ wurde yn ‘e sprektaal al wolris ferfongen troch Nederlânske lienwurden, dat dy tendins sil wol trochsette. Ik doch in gokje dat ‘swiet’ it ek net oprêdt en dat de kommende generaasjes it ha sille oer ‘soet’. ‘Pûn’ en ‘pond’ binne no al ûnbekend by jonge minsken, dat op syn heechst kin it Ingelske ‘pound’ noch rêding jaan.

– Wurdlidden (‘lettergrepen’) achter oan in wurd wurde minder dúdlik útsprutsen. Folle lûden (‘klinkers’) feroarje yn in stomme -e. Dêrtroch wurdt ‘honing’ ‘hone’.

– Wurdlidden (‘lettergrepen’) mei in stomme -e- (sjwa) deryn ferdwine út de taal. Dat is in algemiene tendins yn talen en yn it Nederlânsk en Frysk sjogge. ‘Tongersdei’ (útspraak faak ‘tongzje’) feroaret dêrtroch yn ‘tongst’, ‘appel’ yn ‘ap’, ‘gebeure’ yn ‘beur’ en ‘potsje’ yn ‘pots’.

– Yn de konkurrinsje tusken dialektfoarmen sille de foarmen winne dy’t it meast lykje op ‘e Nederlânske foarmen. Dus ‘heb’ ynstee fan ‘ha’ en ‘ken’ ynstee fan ‘kin’.

– Bûgingsútgongen ferdwine út de taal. Dat is yn it Nederlânsk fan Súd-Afrika, dat no Afrikaansk neamd wurdt, ek al gebeurd. Dêrom ferskine ‘soet’, ‘wie’, ‘beur’, ‘krij’ en ‘fers’ allegear sûnder útgong.

– De lange ii-klank feroaret yn in twaklank. Dat is yn it Frysk no al oan ‘e gong en it wreidet hurd, dat ‘fiif’ is yn 2200 grif ‘fief’.

– De tongpunt-r ferdwynt stadichoan út Europa. It Frysk sil him ek kwytreitsje. Hoe’t dat krekt gean sil, is min te sizzen, mar ik ferwachtsje dat er nei in lûd (‘klinker’) konsekwint fuortlitten wurdt, sa’t no yn sommige konteksten (‘bern’, ‘koarste’) al dien wurdt. Dêrom wurde ‘hjir’, ‘fers’ en ‘beur’ (fan ‘gebeure’) aanst ‘ji’, ‘fes’ en ‘beu’.

Moatte jo sa’n foarsizzing o sa serieus nimme? Ik soe it net dwaan. It is in spekulatyf aardichheidsje, foaral bedoeld om de Friezen fan ‘e 23e ieu oan it laitsjen te meitsjen.

Het bericht It Frysk fan it jier 2200 verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Bijwoorden kunnen over het algemeen op twee plaatsen in de zin staan: meteen na de persoonsvorm of er meteen voor. In het laatste geval vormen ze het eerste woord van de zin.

In (1) en (2) staan een paar voorbeeldjes:

(1) altijd:
Ze komt altijd te laat.
Altijd komt ze te laat.

(2) helaas:

Het mag helaas niet.

Helaas mag het niet.

Er zijn een paar bijwoorden die niet goed of zelfs helemaal niet helemaal vooraan kunnen staan. ‘Echter’ en ‘niet’ zijn bekende voorbeelden, zoals te zien is in (3) en (4):

(3) echter:
Ze komt echter te laat.
*Echter komt ze te laat. (Klinkt vreemd.)

(4) niet:
Dat is niet toegestaan.
*Niet is het toegestaan. (Klinkt vreemd.)

Ik vroeg me af of er ook bijwoorden zijn waarvoor het omgekeerde geldt: die wel helemaal vooraan kunnen staan, maar niet na de persoonsvorm. Ik heb uiteindelijk één duidelijk geval kunnen vinden: ‘tuurlijk’.

(5) tuurlijk:

* Dat is tuurlijk toegestaan. (Klinkt vreemd.)
Tuurlijk is dat toegestaan.

Het Duitse ‘klar’ heeft dezelfde betekenis en dezelfde beperking, zoals (6) laat zien:

(6) klar:
*Das ist klar erlaubt. (Klinkt vreemd.)
Klar ist das erlaubt.
 

Met behulp van een heleboel meedenkers heb ik nog twee twijfelgevallen kunnen vinden. Het eerste is ‘zekers’. Dat kan prima helemaal vooraan staan, maar na de persoonsvorm schuurt het wat, in elk geval voor sommige sprekers. Zie (7):

(7) zekers:
?Dat is zekers toegestaan. (Niet helemaal onmogelijk, maar er schuurt wel wat.)

Zekers is dat toegestaan.

Het tweede twijfelgeval is het woordje ‘beter’ in een constructie die mij oneigen is, maar die door sommige Nederlandstaligen wel wordt gebruikt. Het gaat om adviserende zinnen waarin het bijwoord ‘beter’ wel vooraan wordt gebruikt, maar bij voorkeur niet na de persoonsvorm. In (8) staan voorbeelden:

(8) beter:
?Dat doe je beter niet! (Ook vreemd voor mensen die de volgende zin wel gebruiken.)
Beter doe je dat niet! (Betekenis: doe dat maar liever niet!)

Dit ‘beter’ lijkt een andersoortig geval te zijn. Ik vermoed dat ‘tuurlijk’, ‘klar’ en ‘zekers’ uitroepen zijn, tussenwerpsels, waar we af en toe een stuk zin achter plakken, zodat ze zich gaan ontwikkelen tot bijwoorden. Het zijn daarmee nog geen echte bijwoorden geworden, die je overal in de zin kunt gebruiken.

Zijn er mensen die meer voorbeelden kunnen bedenken van dit soort bijwoorden, die alleen helemaal vooraan in een zin kunnen staan? Zijn er ook Friese voorbeelden?

Het bericht Tuurlijk niet verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

As ien seit dat er ‘in nikker’ sjoen hat, dan freegje jo nei alle gedachten oft it net in bytsje minder ûnfetsoenlik kin. Wy kinne it wurd ‘nikker’ yn it Frysk en Nederlânsk fan hjoed de dei foaral as skelwurd foar in neger. Mooglik is it in ûntliening oan it Ingelsk, dêr’t ‘nigger’ in frijwat leechlizzende oantsjutting fan in donkerhûdich persoan is. It Ingelske wurd is lykas it (ek Ingelske) ‘negro’, it Nederlânske ‘neger’ en it Frânske ‘nègre’ in ferbastering fan it Spaanske en Portugeeske wurd ‘negro’, dat simpelwei ‘swart’ betsjut.

De Friezen yn Dútslân kenne hjoed de dei noch in bekende nikker, nammentlik Ekke Nekkepenn. Dat is in kwea seemûnster dat skippen foar de Noardfryske kust fergean lit.

It Nederlânsk hat lykwols altyd al in wurd ‘nikker’ hân en dat hie oarspronklik neat mei swarte minsken te krijen. As de persoan út de earste sin sa’n nikker bedoelde, dan is in heel oare fraach op syn plak, nammentlik oft er net te folle grizelfims sjocht of dat er miskien te djip yn it gleske sjoen hat. Dat ‘nikker’ betsjut nammentlik ‘boaze geast’ of ‘mûnster’ of ‘duvel’. It komt ek foar yn farianten lykas ‘nikkert’ en ‘nekker’. De oarspronklike betsjutting wie ‘boaze wettergeast’ en de wurden binne dan ek ûntstien út in âld wurd foar ‘waskje’.

Wurden dy’t besibbe binne oan ‘nikker’ binne yn allegear Germaanske talen weromfûn foar wettergeasten en oare mûnsters. Yn it moderne Heechdútsk komt it noch foar as ‘Nix’, yn it Sweedsk as ‘näck’, yn it Noarsk as ‘nøkk’ en yn it Ingelsk as ‘neck’, ‘nicor’ of ‘knucker’. Yn it Frysk binne der lykwols gjin spoaren fan. Ik ha se alteast net fine kind. Sterker noch, de bruorren Halbertsma skriuwe yn har Rimen en teltsjes sels dat de 19e-ieuske Friezen it wurd net brûke, om’t der yn it Frysk in oar wurd yn gebrûk is. Ik sitearje: “Deze waterduivel draagt bij de meeste andere Germaanse volkeren de naam van nikker, maar bij Friezen heet hij bûze-happert, die nog door de ouderen gebruikt wordt om de kinderen van de wal van gevaarlijke diepten af te houden; want die waterduivel wordt voorgesteld als loerende op de bodem om kinderen, die in het water spelen, bij de klederen naar onderen te scheuren.”

De Friezen yn Dútslân kenne hjoed de dei noch in bekende nikker, nammentlik Ekke Nekkepenn. Dat is in kwea seemûnster dat skippen foar de Noardfryske kust fergean lit. Der is ek in Repelsteeltje-achtich ferhaal oer him: it famke Inge wurdt twongen om mei it mûnster te trouwen, of se moat binnen in dei syn namme riede. Tafallich heart se him sjongen, as se in kuier troch de dunen fan it Waadeilân Sylt makket. Hy sjongt dat er sa bliid is dat net ien wit dat er Ekke Nekkepenn hyt. Dat ûnthâldt Inge fansels goed en troch it neamen fan de namme ûntkomt se oan it houlik.

Kweade figueren waarden yn folksferhalen gauris mei de kleur swart yn ferbân brocht, dat it is net út te sluten dat de minsken yn Nederlân it oarspronklike wurd ‘nikker’ en de lienwurden foar in swarte man op in stuit net mear útinoar koenen, dat se gearraand binne ta ien wurd foar in swarte duvel of in oare donkere ûnheilsbringer. As Arend Fokke Simonsz oan it begjin fan ‘e 19e ieu skriuwt dat in frommeske “zo zwart als de nikker” is, dan sjogge wy allinne oan it lidwurd ‘de’ dat de duvel bedoeld wurdt. Dy is foar de 19e-ieuske lêzer blykber fanselssprekkend swart.

Het bericht Nikker verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Bij dieren hebben we voor elk geslacht een apart zelfstandig naamwoord: mannetjes en wijfjes, rammen en ooien, hijkes en sijkes enzovoorts. Die woorden gebruiken we zowel voor jonge als voor oude dieren.

Mensen lijken een uitzondering te zijn. We kunnen wel de groep volwassenen in twee geslachten opdelen: mannen en vrouwen. Met kinderen lukt dat ook: jongens en meisjes. Maar we hebben geen neutraal zelfstandig naamwoord dat ‘jongens en mannen’ omvat, net zomin als een woord voor ‘meisjes en vrouwen’. Je kunt je eruit redden met een grappig bedoeld ‘kerels’, maar dat is al niet meer stilistisch neutraal.

Zeker weten doe ik het niet, maar ik kan me voorstellen dat het onderscheid tussen enerzijds ‘jongen’ en ‘meisje’ en anderzijds ‘man’ en ‘vrouw’ vanouds meer een onderscheid was naar levensfase dan naar leeftijd.

De meesten van ons kennen nog wel de omroeper die de ‘dames en heren, jongens en meisjes’ vertelt wat er op televisie gaat komen. We horen en lezen ook vaak de driedeling ‘mannen, vrouwen en kinderen’, alsof er drie geslachten zouden zijn. Blijkbaar vinden we bij mensen een onderscheid naar leeftijd soms belangrijker dan een onderscheid naar geslacht.

Er lijkt trouwens een redelijk lange periode te zijn waarin iemand zowel ‘jongen’ als ‘man’ kan zijn, of zowel ‘meisje’ als ‘vrouw’. Zo tussen de 18 en de 30 jaar, misschien zelfs nog wel een paar jaar langer, worden beide aanduidingen wel gebruikt. Blijkbaar nemen we het in die periode niet zo nauw met de tweedeling naar leeftijd.

Zeker weten doe ik het niet, maar ik kan me voorstellen dat het onderscheid tussen enerzijds ‘jongen’ en ‘meisje’ en anderzijds ‘man’ en ‘vrouw’ vanouds meer een onderscheid was naar levensfase dan naar leeftijd. Door te trouwen en werk te vinden gingen mensen een nieuwe rol spelen, werden ze economisch zelfstandig en konden ze ouders van eigen kinderen worden. In ‘juffrouw’ vinden we dat verwachtingspatroon nog terug. Het woord is een samengedrukte vorm van ‘jonkvrouw’ en dat is weer een ‘jonge vrouw’, met als vroegere betekenis ‘nog niet getrouwde vrouw’. Ook in de verkleinvorm ‘Fräulein’ zit iets van onvoltooidheid: een klein vrouwtje, nog niet helemaal tot wasdom gekomen. Een ongetrouwde zeventigjare dame kon een paar decennia geleden ook nog een ‘juffrouw’ zijn, iemand die de volgende levensfase ‘nog’ niet was ingegaan. Dat zal voor jongeren van nu onvoorstelbaar zijn.

Tegenwoordig is het niet meer vanzelfsprekend dat iemand gaat trouwen en zijn studerende mensen al lang ‘man’ en ‘vrouw’ voordat ze een baan hebben. De overgang naar nieuwe levensfasen verloopt veel minder abrupt dan, zeg, een halve eeuw geleden. Het is dan ook verwonderlijk dat we niet al lang een leeftijdsonafhankelijke geslachtsaanduiding voor mensen hebben. Of zouden we al bezig zijn met de betekenis van ‘jongens’ en ‘meisjes’ zover op te rekken dat we die woorden straks ook voor bejaarden kunnen gebruiken?

Het bericht Dames en heren verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

In lytse spiker kin ik as in ‘spikertsje’. Of eins net mear, want ûnder ynfloed fan de Afûk-learboekjes haw ik mysels oanleard om ‘spikerke’ te sizzen, mei’t ‘spikertsje’ in hollandisme wêze soe.

Ik freegje my ôf oft it miskien in lienwurd út it Nederlânsk of Stedsk is.

No is it nuvere dat sels ús pake it altyd oer ‘spikertsjes’ hie, wylst dy fan fier foar de oarloch wie, in soad mei spikers omgong en net in soad opfallende hollandismen brûkte. Ik hie my dêr wolris oer fernuvere, mar der fierder net in soad omtinken oan jûn. Mar no kaam ik hjoed tafallich by it trochblêdzjen fan it Wurdboek fan de Fryske Taal by it trefwurd ‘spiker’ twa ferlytsingsfoarmen tsjin: ‘spikerke’ en ‘spikertsje’. Blykber komt dy lêste foarm dus al lang en faak genôch foar dat er yn it wurdboek opnaam is.

Yn de grammatika fan Sytstra & Hof út 1925 wurdt foar wurden op in -r allinne de útgong -ke neamd. Ik ha ús pake ek noait betrape op it gebrûk fan oare nuvere ferlytsingsfoarmen. Sels haw ik ek net de oanstriid om ‘rûkertsje’, ‘brommertsje’ of ‘beartsje’ te sizzen. Allinne ‘spikertsje’ is sa’n nuver gefal. Ik freegje my ôf oft it miskien in lienwurd út it Nederlânsk of Stedsk is, of dat Friezen miskien oannaam ha dat der in wurd ‘spikert’ bestie (lykas ‘bakkert’,’stumpert’, ‘rakkert’ ensfh.) en dat dêr ‘spikertsje’ fan makke is. Want wurden op in -t krije de útgong -sje en dan ha je de foarm ‘spikertsje’.

Het bericht Spikertsje verscheen eerst op de Moanne.

ANNA MARIJE BLOEM – 

Sa’n 4 iuwen lyn, om 1700 hinne, barde der wat nuvers yn de Fryske taal. De wurden ea en nea ferdwûnen. Dêrfoar yn it plak kamen it Nederlânske oait en noait. In unyk fenomeen? Op himsels net, der waarden yn dy tiid ommers mear Nederlânske wurden liend. Mar wat wol hiel ferrassend wie is dat dizze wurden yn sa’n koart skoftke tiid ferfongen waarden en dat dy feroaring ek net te kearen wie. Hoe koe dat dochs?

Tsjintwurdich tinke in soad minsken dat ea en nea geef Frysk is en oait en noait min Frysk.

Yn de Taaldatabank (TDB) fan de Fryske Akademy is te sjen dat de wurden ea en nea om it jier 1700 hinne suver ynienen ferdwûnen. Ea en nea hienen doe noch in oare funksje as it oait en noait fan no. Ea en nea ferwiisden nammentlik allinne nei it ferline en net nei de takomst. Gysbert Japicx wie sa’n bytsje de lêste skriuwer dy’t ea en nea skreau. En ek Gysbert brûkte as taalbouwer dy wurden net konsekwint. Wy soenen Gysbert syn wurk ûnderferdiele kinne yn twa perioaden: Gysbert I en Gysbert II. Gysbert I brûkte oan it begjin fan syn skriuwerskarriere it meastea en nea en sa no en dan it mear poëtyske immer en jimmer. Mar Gysbert II brûkte ek gauris oait en noait yn syn skriuwen.

Wêrom begûn Gysbert mei oait en noait? Foar it antwurd op dy fraach moatte wy sjen nei it ferdwinen fan ea en nea yn in grutter taalhistoarysk ramt. It komt der op del dat de Hollânske lienwurden oait en noait mei altyd in prachtich rychje foarme. Ommers, it einichst [t]-lûd makket sa’n rychje moai werkenber; ‘oait, noait, altyd’. Sa’n rychje wie op dat momint fan taalûntwikkeling yn ’e skiednis tige wolkom. Om’t Gysbert dochs de trendsetter wie foar it Frysk en oaren ek oait en noait brûkten, hat it sa’n 120 jier duorre foardat ea en nea wer brûkt waarden. De bruorren Halbertsma joegen ea en nea nij libben. Mar dat kaam om’t de bruorren Halbertsma Gysbert I as foarbyld namen. Tsjintwurdich tinke in soad minsken dat ea en nea geef Frysk is en oait en noait min Frysk. Begryplik, mar oait en noait waarden al om 1700 brûkt en hiel bewust keazen troch ús eigen taalbouwer en grûnlizzer fan it Frysk Gysbert Japicx.

Het bericht Rêst yn frede, ea en nea verscheen eerst op de Moanne.

BERT DE JONG –

It Frysk is no folle mear fan de minsken
It fundamint foar it Frysk hat nea earder sa goed west as no. “It Frysk is minder elitêr”, seit Koen Eekma, direkteur fan de Afûk. It is oan de Friezen sels om it te ferstean, te praten, te lêzen en ek te skriuwen. Syn Afûk wol helpe by de fierdere emansipaasje.

De Fryske taal moat net allinnich sprutsen wurde, ek it lêzen en skriuwen yn it Frysk binne essinsjeel, sa is optekene yn it nije beliedsplan fan de Afûk foar 2016 oant en mei 2020. “Ast gjin literatuer hast, wat hast dan noch?”, freget direkteur Koen Eekma (64). “In deade taal. Neat om in taal status te jaan, neat om in stik kultuer troch te jaan oan in folgjende generaasje.”

“De ekonomyske needsaak is der net, dat is it ferlechje.”

De missy fan de Afûk, it stipepunt foar meartaligens en útjouwer fan Fryske learmiddels en boeken mei tritich wurknimmers, is foar de kommende tiid: ferbine en diele. Ek mei it each op Kulturele Haadstêd 2018 giet it Eekma dêrom om kennis en ûnderfiningen te dielen en de ekspertize op it mêd fan meartaligens te fergrutsjen. “It projekt ‘Lân fan Taal’ is it middel by útstek om Fryslân te ferbinen mei de wrâld en de wrâld mei Fryslân.”

De man dy’t 25 jier direkteur is fan de Afûk, sjocht lykwols de beheiningen fan it Frysk yn Fryslân yn fergeliking mei de posysje fan it Katalaansk yn Spanje. “Kataloanië is folle grutter, hat mei Barcelona en oare stêden ek ekonomysk in sterke posysje yn it lân.” Yn de gearwurking sjocht er perspektyf. “Wy wolle taal en meartaligens mear sichtber meitsje.”

Trochjaan fan kultuer
It is it trochjaan fan de Fryske taal en kultuer. “Dêryn sit de wichtichste motivaasje foar âlders om mei harren bern Frysk te praten’’, seit Koen Eekma. Hy wit fan de foarbylden fan bern dy’t letter harren heit en mem freegje wêrom oft se net dat stik fan de eigen kultuer meikrigen ha. Hy begrypt it foar in part: “De ekonomyske needsaak is der net, dat is it ferlechje. Dersûnder kinne je je ek goed rêde.”

Eekma wit hoe’t it giet en wit ek hoe’t in oar de Friezen op dy wearden wize kin. Syn soan hat him út Fryslân wei wenjen set yn Utert. Mei in Nederlânsktalige freondinne. Hja prate tsjininoar gjin Frysk, soks is te begripen. As sy tegearre wiene prate er gjin Frysk tsjin harren soantsje, as hy allinnich mei him wie wol. It wie ta fernuvering fan mem. No prate se oan tafel beide talen trochinoar. Hy Frysk, sy Nederlânsk.

“Taal yn it ûnderwiis hat de prioriteit dy’t de mienskip der sels oan jout.”

“De kwaliteit fan it libben sit ek yn datst it wichtich fynst om dyn eigen taal te brûken”, fynt Eekma. “It is net allinnich dat rekkenjen en de talen Nederlânsk en Ingelsk wichtich binne. Sjochst de feroaring. Der mei wer sjoen wurde nei de ferbining mei de eigen taal en kultuer. Wy wolle yn de breedte wurkje, ek mei kultueredukaasje.”

Der is krityk op it ûnderwiis, it is ek Eekma net ûntgien. Fansels, der binne basisskoallen dy’t de ferplichting fan it jaan fan it Frysk beheine ta in heal oere skoaltelevyzje. Mar der binne ek safolle oare skoallen dy’t gebrûk meitsje fan de moderne learmiddels fan de Afûk. “Wy ha hjir grutte stappen foarútset. Mei it nije digitale lesmateriaal kinne bern op harren eigen nivo wurkje. De kwaliteit is folle heger, it is útnûgjend. It learmiddel helpt de learkrêft, ek dyjinge dy’t it Frysk net goed behearsket.”

“Taal yn it ûnderwiis hat de prioriteit dy’t de mienskip der sels oan jout”, seit Eekma. It binne de minsken dy’t it dwaan moatte. De Afûk-direkteur neamt it fuortset ûnderwiis, dêr’t no troch hiel Fryslân sa’n fjouwertûzen bern Frysk krije. Op it plattelân sawol as yn de stêden. “It wurket troch yn it ûnderwiis, no’t bedriuwen yn ús provinsje konstatearje dat it in mearwearde hat dat harren meiwurkers ek Frysk ferstean en prate kinne.”

Douwe Kalma
It Frysk hat as taal in wichtige posysje foar dy eigen kultuer en identiteit. Soks hie Douwe Kalma ek foar eagen, doe’t er him njoggentich jier ferlyn sterk makke foar de oprjochting fan de Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje. Hy hat him bot ynset om it Frysk ûnder de oandacht te bringen troch ek sels in protte yn de Fryske taal te skriuwen. It is mei oan him te tankjen dat der noch altyd safolle Frysk praat en skreaun wurdt.

“It Frysk fan de Afûk stie eartiids foar djipfrysk. Dat is no net mear sa.”

Mar soe er tefreden wêze oer de risseltaten? Ek foar Eekma in fraach om op te stinnen. “Wy ha it Frysk minder elitêr makke”, is syn oardiel. De taal is folle mear fan de minsken wurden. “It Frysk fan de Afûk stie eartiids foar djipfrysk. Dat is no net mear sa. Der wurdt no ek folle minder yn kampen tocht. It is gjin striid foar of tsjin it Frysk. Yn de emansipaasje fan it Frysk binne grutte stappen set.”

Undersyk
Dochs hinget der tonger en wjerljocht boppe it Frysk. De ûndersiker Geert Driessen fan de Universiteit fan Nijmegen hat min nijs oer it brûken fan it Frysk, benammen ûnder de bern. Op it skoalplein en thús oan de keukentafel wurdt troch harren minder Frysk sprutsen as tweintich jier ferlyn. De sifers fan Driessen sprekke: yn 1994 betsjinne 58 prosint fan de heiten en memmen him fan it Frysk, yn 2014 noch mar 35 prosint. It tal bern dat yn’e hûs it Frysk brûkt is sakke fan 48 nei 32 prosint. Bûten de doar fan 44 nei 22 prosint.

“Yn absolute sin giet it Frysk hielendal net sa efterút”, fynt Eekma. Hy siket syn hâldfêst yn de minsken dy’t it Frysk machtich binne en der ek linich mei omgeane. Minsken dy’t it Frysk sprekke, mar ek dyjingen dy’t it lêze en skriuwe. Oars as in heale iuw ferlyn is der op basisskoallen en yn it fuortset ûnderwiis romte foar Frysk yn it ûnderwiis.

Op terpen
De needgjalp oer it Frysk makket hiel wat diskusje los. It bringt Eekma tichter by syn doel om de wittenskip noch mear te ferbinen mei de praktyk. “Yn ien of oare sin sitte wy hjir op terpen. Dat kin oars mei in mienskiplik programma foar it Frysk mei de haadrolspilers Fryske Akademy, Afûk, Treseor, Omrop Fryslân en de hegeskoallen foar oplieding fan ûnderwizers. Dêr bin ik in grut foarstanner fan. De provinsje kin dat stjoere troch jild te jaan oan sa’n programma. Wy ha ús wol ferplichte om better gear te wurkjen, mar it is net ôf te twingen. Ik sjoch de ferbettering yn de ôfrûne jierren, mar mei de aparte finansiering fan al dy ynstituten hâldst de terpesktruktuer yn stân.”

“Wat wy graach wolle is dat wittenskiplik ûndersyk mear foar de praktyk opsmyt. Dat past by wat yn ús nije beliedsplan stiet: ferbine en diele.”

“Eins soest mear ynvestearje moatte yn kwalitatyf ûndersyk”, bepleitet Eekma. Soks soe de Afûk bygelyks mear stjoering jaan yn wat oanbean wurde kin of moat oan learmiddels. “Wy hannelje no op grûn fan wat wy tinke en wat wy beprate en wat wy fernimme yn de praktyk. Wy wolle ús primaat graach staavje mei hurdere gegevens, dat misse wy no.”

It wittenskiplik ûndersyk is foaral rjochte op kwantitatyf, is de bemerking fan Eekma. En ek minder op de taalsociologyske kant. “Ik wit, it is in kwestje fan budzjet, mar ik wol graach witte wat de ynfloed fan it skoalplein is, bygelyks. En at minsken sizze dat it Frysk brûke, hoe dan? En wannear?” It is ek in opdracht oan de Afûk. “It leit ek by ús hear, wy moatte oanjaan wêr’t wy ferlet fan hawwe. De falorisaasje nei de mienskip leit ek by ús.”

It wittenskiplik ûndersyk fan de Fryske Akademy en ek it ûndersyk fan de provinsje nei de steat fan it Frysk wize út dat it mei it Frysk wol minder wurdt, mar net dramatysk. Soks is ek oars as Driessen konkludearret yn syn ûndersyk nei de streektalen en dialekten yn Nederlân. “Al dy ûndersiken ha ús ynsjoch jûn oer it gebrûk fan it Frysk, mar net oer watfoar effekt bygelyks it lesmateriaal hat op it gebrûk fan it Frysk” seit Eekma. “Wat wy graach wolle is dat wittenskiplik ûndersyk mear foar de praktyk opsmyt. Dat past by wat yn ús nij beliedsplan stiet: ferbine en diele.”

Sjoch hjir foar it Afûk beliedsplan 2016 – 2020.

Het bericht Koen Eekma bepleitet gearwurking foar it Frysk: ‘Wy moatte ôf fan de terpestruktuer’ verscheen eerst op de Moanne.

BERT DE JONG – 

‘Taal wurdt droegen troch literatuer’
As in tongerslach kaam it nijs op Fryslân del: it is mei it brûken fan it Frysk fiif foar tolven. Mar it aparte is dat it nijs fan bûten de provinsje kaam. Yn Fryslân werkent men it byld net.

Ferbjustering is der oer de konstatearre delgong yn it brûken fan it Frysk. Tiid foar in tsjinlûd. “Dat it mei it Frysk sa min wêze soe, soks is dreech te leauwen”, seit ûndersiker Edwin Klinkenberg fan it wittenskiplik ynstitút Fryske Akademy. Hy is projektlieder fan it grutte ûndersyk nei de status fan it Frysk dêr’t 30.000 Friezen foar útnoege binne en wêrfan de útkomsten ein dit jier 2016 nei bûten komme.

Wy komme op hiel oare getallen, de helte fan de Friezen bringt it Frysk oer op de bern. It rint wol wat werom mei it brûken, der stiet ek wol druk op. Mar ús data litte gjin alarmearjende delgong sjen.

Sa min giet it ek hielendal net mei it Frysk. Klinkenberg kin no al folle dúdliker wêze: “Wy komme op hiel oare getallen, de helte fan de Friezen bringt it Frysk oer op de bern. It rint wol wat werom mei it brûken, der stiet ek wol druk op. Mar ús data litte gjin alarmearjende delgong sjen.”

De ûndersiker Geert Driessen fan de Universiteit fan Nijmegen kaam begjin juny mei min nijs oer it brûken fan it Frysk, benammen ûnder de jongerein. Op it skoalplein en thús oan de keukentafel wurdt troch harren minder Frysk sprutsen as tweintich jier ferlyn. De sifers fan Driessen sprekke: yn 1994 betsjinnen 58 prosint fan de heiten en memmen harren fan it Frysk, yn 2014 noch mar 35 prosint. It tal bern dat yn hûs it Frysk brûkt is sakke fan 48 nei 32 prosint. Bûten de doar fan 44 nei 22 prosint.

It is in delgong dy’t Driessen al langer skôget. Hy hat der yn it ferline ek al op wiisd. Mar no makket hy him bot soargen oer it tempo fan de delgong. Sa komt it faai te stean mei it Frysk, is syn tinken.

Wittenskiplik lilk
De konklúzjes binne fiersten te koart troch de bocht, fynt Klinkenberg. Syn krityk sit yn de representativiteit fan it ûndersyk fan Driessen. “Hy hat ûnder 650 skoallen yn Nederlân ûndersyk dien en dêrfan binne dan 36 út Fryslân. Wolst wat oer it brûken fan it Frysk sizze kinne, dan moat dy stekproef yn Fryslân folle grutter wurde.”

Klinkenberg seit dat er ‘wittenskiplik lilk’ is. It byld wat delsetten is, doocht net. Yn it ûndersyk nei streektalen en dialekten wurdt in lannelike ûntjowing trochlutsen. “Dy generalisaasje kinst net lûke”, seit de taalsosjolooch. “Sa min giet it net mei it Frysk, ek net ûnder de jongerein.”

Sa min giet it net mei it Frysk, ek net ûnder de jongerein.

Yn earder ûndersyk hat Driessen ek de posysje fan it Frysk fergelike mei it brûken fan streektalen en dialekten yn oare dielen fan Nederlân. Opfallend is dat yn Limburch it brûken fan it eigen dialekt aardich stabyl bleaun wie. Mear as de helte fan de âlders yn de provinsje spruts doe Limburchsk. Driessen hat tusken 1994 en 2003 ûndersyk dien ûnder 35.000 âlders en bern.

Yn syn algemienens rint it gebrûk fan streektaal of dialekt per generaasje werom. In offisjele status lykas it Frysk dy hat, is net fan ynfloed, mient professor Leonie Cornips, heechleraar taalkultuer oan de Universiteit fan Maastricht. It opfallende is neffens har dat bern it dialekt net sprekke, mar dat pake en beppe en heit en mem it wol brûke. It hâldt op by foaral de mem: dy sprekt it dan net mear tsjin de bern.

Sprek- of skriuwtaal
It Frysk hat in streep foar, mient direkteur Koen Eekma fan de Afûk, de útjouwer fan Fryske ûnderwiismiddels. Want bern krije ûnderwiis yn it Frysk op skoallen. In oere wyks op syn minst soe eins moatte. Soks bart mei moderne learmiddels, learkrêften ha mear mooglikheden, ek al binne se sels it Frysk net hielendal de baas. “Sjochst dat bern dy’t yn de Fryske taal ynteressearre binne, harren der ek rom yn ûntjaan kinne. Digitaal makket soks mooglik. Ek thús.”

In ûndersiker moat him beheine ta it ûndersyk. Is de kwaliteit goed, bygelyks. Dêrnei moatte sy mei ús sjen wat wy der mei kinne.

Edwin Klinkenberg fan de Fryske Akademy sjocht ek dat it Frysk as sprektaal in folle gruttere betsjutting hat dan as skriuwtaal, yn it bysûnder by de jongerein. It oerbringen fan it standert-Frysk as skriuwtaal kostet in soad enerzjy, tiid en jild. “It is eins foar in lytse groep. It berikt net de gewoane man.”

“Ik fyn net dat wy hiel rap ta de konklúzje komme moatte dat je oerstappe moatte op sprektaal en de skriuwtaal gean litte moatte”, is it oardiel fan Eekma. Neffens him is it ek in stap te fier foar de Fryske Akademy. “In ûndersiker moat him beheine ta it ûndersyk. Is de kwaliteit goed, bygelyks. Dêrnei moatte sy mei ús sjen wat wy der mei kinne.”

Ek lêzen en skriuwen yn it Frysk binne essinsjeel, seit Eekma. “Ast gjin literatuer hast, wat hast dan noch? In deade taal. Neat om in taal status te jaan, neat om in stik kultuer troch te jaan oan in folgjende generaasje.”

Boekeferkeap
In probleem is dat it Fryske taalgebiet mar lyts is en dat is in beheining foar de Fryske skriuwers. In auteur as Hylke Speerstra stiet fier boppenoan mei oer de 10.000 boeken foar titels as Op klompen troch de dessa, De Oerpolder, It wrede paradys en De Treastfûgel. Mar foar oare skriuwers komt de ferkeap net heger as 1000 boeken, of faker nog leger.

Foar poëzij begjint in oplage faak by 50. Der is in stimulâns fan de provinsje: tsjintwurdich meie dichtbondels yn in oplage fan 100 eksimplaren útjûn wurde om oanspraak meitsje te kinnen op produksjesubsydzje. Fan in tal dichtbondels fan Baukje Wijtsma binne der 500 en mear ferkocht. Op rom 600.000 ynwenners fan Fryslân liket it neat. Krekt wol, seit Eekma. “Ferlykje dit ris nei Nederlânske ferhâldings. Dan soest it kear 25 dwaan moatte. Mar dan komst net maklik op 12.500 bondels.”

Ryk wurde fan boeken, it sil de Fryske skriuwers nea slagje. Der wurde nei ferhâlding noch hieltyd in protte Fryske boeken ferkocht, mar kommersjeel is it in sinterske negoasje. De ramsj fan útjouwer Steven Sterk fan De Gerdyk hat in protte Fryske titels, hiel wat literatuer dy’t ea útjûn is by Friese Pers Boekerij is no foar in apel en in aai te krijen.

It is Koen Eekma in griis. “Dan set je eins ek in skriuwer oan de kant.” Hy wit it, boeken krije yn in boekhannel net folle tiid. Yn in koart setsje tiid moatte de nije boeken harren bewize. En oars de skriuwers wol. “Dy binne folle mear de ambassadeur wurden fan harren eigen boeken. Se binne ‘performer’, moatte de minsken opsykje, op radio en televyzje besykje te kommn om harren sels en harren boek promoasje te jaan.”

Sutelaksje
Skriuwer Ferdinand de Jong is in moai foarbyld fan in nije generaasje skriuwers dy’t sels de boer op giet. Hy hat de sutelaksje nij libben ynblaasd, yn gearwurking mei de stifting Boeken fan Fryslân. De Jong sit net stil, hy bringt boeken nei de minsken ta. Der sil dit jier 16 kear sutele wurde, op freed 24 juny wie it foar it earst yn de doarpen Wergea en Warten.

Mei help fan PvdA-Keamerlid Lutz Jacobi wie de earste dei fan de sutelaksje in súkses. De opbringst fan 4300 euro is in stik bûter yn de brij. “It wurket op dizze wize”, seit Jacobi. De frijwilligers dy’t mei kroaden troch de buorren gean hawwe har stipe. “Wy stean foar de eigen Fryske taal.” It is ek Jacobi dy’t sjocht dat boekhannels in bytsje plak ynromje foar it Fryske boek. “Ik ha yn myn hûs mear Fryske boeken op de planke.”

Ik ha yn myn hûs mear Fryske boeken op de planke.

Oant 2008 krige de Sutelaksje de stipe fan de provinsje. Dêrnei wie der neat. “Der waard net neitocht oer in alternatyf. Dat wie de flater”, seit De Jong. It wie de skriuwer min nei it sin. Mei frijwilligers socht er yn 2013 foar nij libben foar de boekferkeap lâns de doarren. Yn 2014 wie der in gruttere opset mei ferienings yn de doarpen en soks levere sa’n 33.000 euro op.

Omdat it dreger waard om frijwilligers te finen, is der ek yn 2016 in gearwurking opset mei it ferieningslibben. In kwart fan de opbringst is foar de kas fan de feriening. “It mes snijt oan twa kanten”, ferklearret De Jong. Hy is bliid dat it sukses fan in lange tradysje wer smakke wurde kin.

It grutste part fan de lâns de doar ferkochte boeken is fan Afûk. Minsken litte harren each foaral falle op berneboeken. Dit betsjut dat der war dien wurdt om bern Frysk lêze te litten. Der wurdt by Afûk ek socht nei oare mooglikheden. Fryske gedichten digitaal oanbiede bygelyks, it docht bliken dat poëzij dan folle meer ûnder de minsken komt as mei in printe ferzje. Al bliuwt dan de fraach hoe jild te fertsjinjen mei it útjaan fan nije gedichten.

Idealisme
“Taal wurdt droegen troch literatuer”, warskôget Hylke Speerstra. “In taal dy’t net skreaun wurdt, dy ferdwynt.” As skriuwer is er somber: “It Frysk is myn earste taal, mar it is mei it Frysk lykas wy tweintich jier ferlyn tsjin it Stellingwarfsk oanseagen. Soks twingt ús ta neitinken.”

Der is by in skriuwer ek kommersjele ynslach nedich. Hy moat de boer op.

De ferflakking fan it Frysk is him in soarch. “Sa’t de blommen en de fûgels út it lânskip ferdwine, sa ferdwynt ek de rykdom fan de Fryske taal ûnder de minsken.” It docht him sear. “It Frysk is fan âldsher foaral in boeretaal, mar sjochst no de earmoede ûntstean. It taalgebrûk is somtiden treurich, ek al wurdt mei allerhanne technokratyske prosessen besocht om it tsjin te gean.”

As gjin oar is Speerstra al jierren ambassadeur foar it Frysk. Hy giet as skriuwer troch de provinsje om ferhalen te fertellen en dêrmei bringt er ek syn boeken ûnder de minsken. Foar in jonge skriuwer as Ferdinand de Jong hat er ‘grut respekt’, omdat dy alle war docht om de Fryske boeken by de minsken te krijen. “Mei idealisme allinnich komst der net”, fynt Speerstra. “Der is by in skriuwer ek kommersjele ynslach nedich. Hy moat de boer op. Eins moat eltse skriuwer wol wat idel en eksjibisjonistysk wêze.”

Het bericht Nuânse fan Fryske Akademy: ‘Sa min giet it net mei it Frysk’ verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF –

De hierboven afgebeelde advertentie viel me in eerste instantie op, omdat mijn vrouw en ik een reisje naar de Kanaaleilanden willen maken. In tweede instantie viel de koptekst me op. Die is alleen te begrijpen in het frame van de toerist die buiten Engels nauwelijks een woord over de grens spreekt en daar ook weinig behoefte toe voelt. Dat frame past naar mijn idee helemaal niet bij de kosmopolitische Groene Amsterdammer, want in dat blad stond de advertentie.

“Piet en Aaltsje spreken thuis gewoon Inuktitut.”

‘Joie de vivre’ is slim gekozen. Zowel de Franse herkomst van die frase als de betekenis ervan vertellen de lezer dat de Kanaaleilanden al het plezierige van Frankrijk hebben. De tweede kopregel maakt dan korte metten met een bezwaar waarvan het reisbureau aanneemt dat het bij de lezer bestaat als het om Frankrijk gaat, namelijk dat je er Frans zou moeten spreken.

Zoals het ‘gewoon Nederlands’, dat ik in Friesland vaak hoor, de buitenissigheid van het Fries uitdrukt, framet de woordgroep ‘gewoon Engels” het Frans als wat extravagants, iets dat ver buiten het gezichtsveld van de lezer zou liggen. Wie dat niet meteen gelooft, moet maar eens nagaan hoe paradoxaal ‘gewoon’ klinkt in combinatie met een zeer exotische taal: “Piet en Aaltsje spreken thuis gewoon Inuktitut”.

Het ‘mag’ drukt de verlichting uit die de Nederlandse lezer zou moeten voelen als hij niet aan de verplichting wordt onderworpen Frans te spreken. Het bevestigt het frame van Frankrijk als mooie zonbestemming met het nadeel dat er van die nare Franssprekende Fransen wonen.

Het bericht En je mag hier gewoon Engels praten verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Een paar maanden geleden kwam ik voor het eerst het woord ‘stilgeboren’ tegen. Het betekent ‘doodgeboren’. Toen ik er voor het eerst op googelde, vond ik een handjevol vindplaatsen. Ondertussen zijn het er honderddertig. Voor zover ik dat heb kunnen nagaan, zijn alle teksten met het woord ‘stilgeboren’ erin in de afgelopen tien jaar gepubliceerd en dan hoofdzakelijk in de tweede helft daarvan. In mijn woordenboeken is het woord niet te vinden. We lijken dus een gloednieuw Nederlands woord te pakken te hebben gekregen. Het is ook een woord met potentie, als je kijkt naar een zogenaamde stichting Stil, die foto’s maakt van doodgeboren zuigelingetjes.

Het Fries heeft het neologisme nog niet overgenomen: de vormen ‘stilberne’, ‘stilgeboaren’, ‘stilberte’ en ‘stilgeboarte’ komen geen van allen op internet voor.

De ontstaansgeschiedenis laat zich makkelijk raden. ‘Dood’ is een taboewoord. Iedereen kent wel het spreekwoord ‘In het huis van de gehangene spreekt men niet van de dood’, dat dat principe illustreert. We hebben sterk de neiging taboewoorden te vermijden. Waarschijnlijk heeft het Engelse ‘stillborn’ model gestaan voor de nieuwvorming ‘stilgeboren’.

Naast ‘stilgeboren’ komt ook het woord ‘stilgeboorte’ een paar keer op internet voor. Het is moeilijk het aantal voorkomende gevallen te tellen, want veel van de vindplaatsen die Google geeft, zijn geschreven in het Afrikaans, waar ‘stilgeboorte’ waarschijnlijk al langer naar voorbeeld van het Engelse ‘stillbirth’ in gebruik is.

Opvallend is dat de website www.babyvibes.nl het neologisme zelfs definieert: ‘Bij het verliezen van je kind na 20 weken van je zwangerschap wordt het echter geen miskraam meer genoemd, maar stilgeboorte.’ Ik vermoed dat de makers van de website die definitie zelf hebben bedacht, maar misschien is er een medicus die beter weet. ‘Stilbaren’ komt op internet niet voor. ‘Stillbearing’ wel, maar in een steekproef gaat het altijd om gevallen waarin de schrijver de spatie tussen ‘still’ en ‘bearing’ is vergeten, zonder relatie met ‘stillborn’.

Het woord ‘stillborn’ komt al sinds de 16e eeuw in het Engels voor. ‘Stillbirth’ is waarschijnlijk nieuwer, dat wordt pas rond 1800 voor het eerst op schrift gebruikt. Tot in de 20e eeuw was ‘stillborn’ alleen een bijvoeglijk naamwoord, maar tegenwoordig wordt het woord in het Engels ook als zelfstandig naamwoord gebruikt: ‘a stillborn’ is dan een doodgeboren kindje.

Het Duits gaat ook mee. Het online-woordenboek van Duden geeft als vertaling van het Engelse ‘stillborn’ alleen ‘tot geboren’, maar ‘stillgeboren’ komt toch zo’n honderdvijftig keer op internet voor, hoofdzakelijk of uitsluitend in recente teksten. Het Fries heeft het neologisme nog niet overgenomen: de vormen ‘stilberne’, ‘stilgeboaren’, ‘stilberte’ en ‘stilgeboarte’ komen geen van allen op internet voor.

Het bericht Stilgeboren verscheen eerst op de Moanne.

REITZE JONKMAN – 

Geart van der Meer skreau yn de Moanne nûmer 1 fan dit jier (side 44-46) ûnder de titel ‘Dat Frysk lêst net sa maklik’ in nijsgjirrige skôging oer it sprutsen bûthús-tún-en-keuken-Frysk en it skreaune hegere Frysk, ek wol boekje-Frysk neamd.

By de earste soarte giet it om taal oer konkrete saken fan al den dei mei dialektyske en Nederlânske foarmen, by de lêstneamde soarte om geef Fryske foarmen; Van der Meer neamt ‘dôfhûdich’, ‘trelit’ en ‘skolperjend’.  Ek joech Van der Meer oan dat elke soarte Frysk by in beskate situaasje hearde. Mei de buorman sil men gjin skriuwtaalfoarmen brûke en yn in tydskriftartikel net dialekt skriuwe. ‘Konverginsje’ hjit soks; it taalgebrûk past him by de persoan/situaasje oan. Mei dy lêste ynfalshoeke wol ik yn dit essay besykje om in eigen oanfoljend antwurd te jaan op de troch Van der Meer behannele fraach: hoe kinne wy foarkomme dat it Frysk net sa maklik lêst?

Sosjolingwistysk ûndersiker Jim Cummins brûkt twa termen om leger en heger taalgebrûk te ûnderskieden: ‘bics’ (basic interpersonal skills) en calp (‘cognitive academic language proficiency’). De earste term tsjut op de feardichheden om op in basaal, konkreet nivo mei oaren om te gean. Dy taal soe men ‘Omgongsfrysk’ neame kinne. De oare term ferwiist nei it flot tapasse kinnen fan abstraktere en hegere foarmen fan taalgebrûk dy’t yn formelere, akademyske en literêre situaasjes thús hearre, sis mar ‘heger Frysk’. In finere yndieling as dy rûge twadieling is ek mooglik en wol neffens it saneamde Europeesk Referinsjeramt, dat ik hjir fierder neffens de útwurking fan ‘referinsjeramt Frysk’ (tenei: rrF, Meestringa en Oosterloo 2015) oanhelje sil.

It rrF ûnderskiedt trije taalbehearskingsnivo’s: Nivo A (A1 en A2 – it nivo fan de ‘basisbrûker’), nivo B (B1 en B2, de ‘ûnôfhinklike brûker’) en nivo C (C1, it nivo fan de ‘betûfte brûker’).  De earste trije subnivo’s A1, A2 en B1 falle foar my ûnder de neamer Omgongsfrysk, dat ek maklik te lêzen is, en de twa heechste subnivo’s B2 en C1 ûnder heger Frysk, dat ek op papier minder maklik nei te kommen is. C2, it alderheechste nivo wurdt yn it rrF net meinommen.

Utgongspunt by it fêststellen fan in nivo is wat ien feitlik dwaan kin yn it Frysk. Dêrom binne de nivobeskriuwingen yn it rrF útwurke yn ‘ik kin-bewearingen’, sawol foar mûnling as foar skriftlik taalgebrûk. Ik jou hjir de bewearingen neffens de feardichheid lêzen.

Maklik lêsber Frysk
A1: Kin hiel koarte teksten lêze troch fertroude nammen, wurden en wurdkombinaasjes te werkennen en as it nedich is op ’e nij te lêzen. Taalgebrûk: heechfrekwinte wurden en koarte ienfâldige sinnen.

A2: Kin koarte, ienfâldige teksten lêze dy’t skreaun binne mei sawat allinnich frekwinte wurden. Taalgebrûk: heechfrekwinte wurden en wurden bekend út de eigen taal of hearrend by de ynternasjonale wurdskat.

B1: Kin mei foldwaande begryp teksten lêze oer ûnderwerpen dy’t te krijen ha mei syn/har ynteresse. Taalgebrûk: ienfâldich en alledeisk

Minder maklik lêsber Frysk
B2: Kin selsstannich teksten lêze en past de lêsstyl en it lêstempo by teksten en doelen oan. Taalgebrûk: Der binne gjin beheiningen, as der mar wurdboeken en sa foarhannen binne.

C1: Kin lange, komplekse teksten yn detail lêze, oft dy no wol of net op syn/har fakgebiet lizze, salang’t hy/sy drege passaazjes op ’e nij lêze kin. Taalgebrûk: Leechfrekwint en spesjalistysk wurdgebrûk.

It yn it rrF net meinommen C2-nivo wol sizze dat ien alle taalgebrûk maklik lêze kin, ek ferâldere en literêre foarmen.

De Frisiatoets en taalkundich ûndersyk
Yn it rrF wurdt in aloan dregerwurdend Frysk omskreaun dêr’t learlingen/studinten de feardigens fan yn ’e macht hawwe moatte om op it bewearde nivo te sitten. Om in idee te krijen oft in learder fan it Frysk echt op dat nivo sit, haw ik foar it Lektoraat Frysk & Meartaligens fan de NHL-Stenden in taalkennistoets fan it Frysk makke dy’t de by it nivo hearrende taalgebrûk (wurdskat en grammatika) hifket, de ‘Frisiatoets’. Mei dy toets wurdt in fertaalslach makke fan de abstrakte omskriuwingen fan taalgebrûk yn it rrF nei kennis fan konkrete taalkundige items. De iennige manier om dat betrouber te dwaan, wie om in grut ferskaat oan yn de beneaming kommende items (yn de foarm fan toetsfragen) oan in hiele waaier fan taalbrûkers fan it Frysk foar te lizzen: fan learlingen út groep 5 oant en mei groep 8 yn it basisûnderwiis en fan de basisfoarming ôf oant en mei de eksamenklassen yn it fuortset ûnderwiis en studinten yn it heger ûnderwiis. Boppedat is sjoen nei de groep dy’t ûndersteld wurdt al op it alderheechste nivo (C2) te sitten; de profesjonals fan de Fryske-taalynstituten.

Ut de útkomsten fan de ferskillende wurkferzjes fan de Frisiatoets komt in hierargy fan soarten fan wurden nei foaren. De Frisiatoets lit yndie hieltyd op ’e nij sjen dat it begripen en it brûken fan beskate soarte fan wurden en grammatikale konstruksjes te keppeljen binne oan ien fan de fiif rrF-nivo’s. Telwurden wurde bygelyks al op nivo A1 begrepen, mar typysk Fryske tiidwurdkwestjes net earder as op nivo B2 (sjoch hjirûnder).

A1: telwurden, fraachwurden, kleuren, persoanlike en besitlike foarnamwurden, primêre oantsjuttingen as kloktiden, ienfâldige en frekwinte (foarmen fan) tiidwurden: Foarbylden: sân, wêr, read, dyn keamer, it is kertier foar twaen.

A2: modaal helptiidwurd mei ynfinityf, mulwurd fan ûnregelmjittige tiidwurden, tiidoantsjuttingen, ienfâldige ferlytsingswurden, frekwint sprektaaleigen, regelmjittige mearstalsfoarming. Foarbylden: Wy sille ite, ik ha fongen, moarn, hy hat it oan tiid

B1: frekwint skriuwtaaleigen, folchoarder fan twa tiidwurden yn de eingroep en minder frekwinte tiidwurdskonstruksjes. Foarbylden: Tenei moat it better, Hoe hast dat no dwaan kinnen?

B2: Ridlik frekwinte skriuwtaalwurden en útdrukkingen, it brûken fan de n-foarm fan de tiidwurden, selsstannich brûken besitlik foarnamwurd, ûnregelmjittige ferlytsingswurden en meartallen, griene tiidwurdfolchoarder en gean-/bliuwe- en komme-konstruksjes, útinoar steande foarsetselgebrûk. Foarbylden: Nei alle gedachten, Hy hie it dwaan kinne moatten, It jonkje gie der hinne om te boartsjen, Fan twa oere ôf.

C1: Technyske termen en oar spesifyk leech–frekwint skriuwtaalgebrûk, doe-tiid en mulwurden ûnregelmjittige tiidwurden. Foarbylden: Hy stiet noed foar de bern, Sy kin it der mei lykfine, Jo preaunen it druvesop.

C2: Tige spesifyk akademysk en literêr taalgebrûk. Foarbylden: It skipke op it skolperige wiet, De pylgers wiene nei it ferseine lân tein.

Op it alderheechste nivo komme wy it ‘skolperjen’ fan Van der Meer pas tsjin. Dat lêste nivo wurdt oars inkeld helle troch de arrivearre profesjonals fan de Fryske Akademy, Afûk, Tresoar en soartgelikense Fryske-taalynstituten dy’t in bûtenkategory foarmje. It C2-nivo sil dêrom ek net yn de úteinlike Frisiatoets foar de learders fan it Frysk opnommen wurde.

No’t de dregens fan it Frysk mei it boppesteande oersjoch fan maklike en minder maklike items yn grutte halen yn kaart brocht is, kinne wy nei de fraach hoe’t wy tefoaren komme kinne dat it Frysk net sa maklik lêst. Van der Meer hat it oer minder puristysk Frysk skriuwe en ferâldere foarmen fuortsmite. Ik wol dêr oan de hân fan de boppesteande yndieling fan it nivo noch neier op yngean.

It maklikste antwurd (om it doel te berikken) dat jûn wurde kin, is om it nivo fan it Fryske taalgebrûk by de doelgroep/it medium oan te passen, dat hawwe wy ommers as yndividuële Fryskskriuwers sels yn de hân. Ik kin my lykas Van der Meer yn it sin bringe dat ik as jonge grutte problemen hie mei it taalgebrûk yn De jonges fan Gaesterlân. Ek dêr kamen wurden yn foar dy’t fier boppe it gaadlike B1-nivo útgienen. Dat yn de troch him lêzen boeken C2-wurden as ‘skolperjen’ sieten, makke it lêzen fan it Frysk krekt net maklik. In aktueel foarbyld fan in goede konverginsje fan taalgebrûk yn in jeugdboek is De deikoersen fan Remco fan Bart Kingma dat by de nije telefyzjesearje De Koers lêzen wurdt troch de earsteklassers yn it fuortset ûnderwiis. Syn taalgebrûk slút mei it B1-nivo moai by de doelgroep oan. Ek is it net mear sa dat de jongste bern ‘hja’, ‘earne’, ‘efter’, ‘jit’, ‘immen’ en ‘barre’ tsjinkomme, mar ‘sy’, ‘ergens’, ‘achter’, ‘noch’, ‘ien’, ‘plakfine’ / ‘wêze’. Earst as de learlingen yn de twadde faze fan it fuortset ûnderwiis of it heger ûnderwiis bedarje, moatte sy it minder maklike taalgebrûk fan it B2- en C1-nivo oankinne. De lesmetoaden en de eksamens binne dêr op ynrjochte. Dan komt ek it momint om de literatuer foar folwoeksenen mei dito taalgebrûk te lêzen. It is dêrom saak dat Fryskskriuwers net foar alle teksten safolle mooglik dreech Frysk brûke, mar gewoan Omgongsfrysk, en Omgongsfrysk hoecht net altyd tige geef te wêzen. Didaktysk sjoen is it de baas en bewarje ien fan de twa farianten fan it hegere Frysk, en ek guon ferâldere foarmen fan de heechste fariant foar de hegere situaasjes as literatuer, toaniel, earetsjinst en amtlike stikken.

In minder maklik antwurd (om it doel te berikken) dat op de fraach jûn wurde kin, is om as taalgroep troch bestjoer, ekonomy en ûnderwiis it Frysk maatskiplik sa dominant te meitsjen dat de Friezen yn de formelere situaasjes folle mear heger Frysk tsjinkomme. Dat sil meitsje dat it lêzen fan dat soarte fan Frysk fanselssprekkender en dêrtroch makliker wurdt. De Fryske beweging is al hiel lang op dat paad dwaande, mar dat slagget samar net of miskien wol noait.

Moatte wy dêrom mar ôfsjen fan it skriuwen en lêzen fan minder maklik Frysk? Ik soe sizze: brûk foar it ynformele (skriftlike) taalferkear it byhearrende Omgongsfrysk en foar de formelere, akademyske en literêre saken ien fan de trije farianten fan heger Frysk. It bestean fan hegere farianten fan Frysk taalgebrûk is fan grut belang foar it oerein hâlden fan in noarm, taalkundich en maatskiplik. Ek yn it Nederlânsk bestiet dy yndieling omgongstaal en skriftlike taal. It Nederlânsk is dominanter yn de hegere maatskiplike situaasjes dat makket dat der in makliker hegere wurdskat is foar in gruttere grutter diel fan de befolking yn Nederlân tagonklik is. Yn Fryslân is it sa dat net elke Fries yn de taalmienskip fan Fryslân it hegere Frysk maklik lêze kinne, mar it sjongen fan it njoggentjinde-iuwske liet ‘Heit is dêr bûten op ’t skolp’rige wiet’ hâldt it besef fan heger Frysk yn alle gefallen yn omtinken, ek sûnder dat mei de buorman te praten.

Reitze Jonkman en Jurjen Kingma (2016), ‘De dregens fan it Frysk yn kaart brocht.’ Yn: Philologica Frisica Anno 2014. Fryske Akademy Ljouwert: pp. 351-67.

Theun Meestringa en Anita Oosterloo (2015), referinsjeramt Frysk, Afûk Ljouwert. [sjoch ek www.grip.frl].

Earder ferskynd yn ‘de Moanne’ 15 (2016), 3 (juny), side 25-27.

Het bericht It belang fan omgongsfrysk verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Alle cijfers en sommige letters hebben een eigen kleur. In mijn hoofd wel. Daar had ik tot een paar jaar geleden nooit over nagedacht. Toen vertelde een aankomend arts me op een feestje over het verschijnsel synesthesie. Dat is het waarnemen van iets wat niet via een zintuig wordt waargenomen. In de taalkunde wordt de term gebruikt voor metaforen zoals warme kleuren (het warmtegevoel wordt niet waargenomen via de huid) en een bittere toon (de bittere smaak wordt niet met de tong waargenomen). Er zijn mensen die kleuren daadwerkelijk voelen, geluiden zien enzovoorts.

In het Russisch werkt het ook. Het cijfer 6 is rood of oranje, dat is niet helemaal goed te zien, en de letter e is blauw.

Ongeveer vier procent van de mensen heeft een vorm van synesthesie. Het zien van kleuren bij het gebruik van letters is een van de meest voorkomende vormen. Bij mij hebben niet alleen sommige letters een kleur, maar veel woorden ook. Letters met een duidelijk zichtbare kleur domineren. Zo heeft het woord ‘acht’ een opvallende groene a, terwijl de ch en de t vrij onduidelijke kleuren hebben. Het cijfer 8 is overigens bruin.

Nederlanders die Duits spreken, struikelen massaal over de vele naamvalsvormen van voornaamwoorden, lidwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden in die taal. Ik heb daar nooit moeite mee gehad. Ik vermoed dat mijn vorm van synesthesie daaraan bijdraagt.

In de zin ‘Sie steht am Fenster’ staat het woordje am in een derdenaamvalsconstructie. Het cijfer 3 is opvallend oranje en de letter m is opvallend rood. Die kleuren passen bij elkaar. De a is opvallend groen. De combinatie van groen en rood in am geven het woord iets van plaats en stilstand, alsof er gras naast bloemen of woestijnzand staat. Het hele woord drukt stilstand uit. In de zin ‘Sie geht ans Fenster’ komt een vierdenaamvalsconstructie voor. Het cijfer 4 is groen en de s in ans is lichtgeel, bijna wit. Die kleuren passen goed bij elkaar. Samen drukken ze iets vluchtigs uit, iets van beweging. De oranje n van ans is in de groen-gele beweging nog net zichtbaar en draagt bij aan het vluchtige van de beweging.

In het Russisch werkt het ook. Het cijfer 6 is rood of oranje, dat is niet helemaal goed te zien, en de letter e is blauw. Russische woorden in de zesde naamval krijgen vaak de uitgang -e. Ik zie in mijn hoofd een blokje met een rode buitenkant en een blauwe binnenkant waaruit de blauwe e zich losmaakt en zich aan het einde van een woord hecht tijdens het uitspreken.

Iets wat ik in het Duits geregeld verkeerd doe, is dat ik bij ‘verschwinden’ een vierde naamval gebruik. ‘Er verschwand in den Wald’ in plaats van ‘er verschwand im Wald’. De rode, woestijnzandachtige m van im ziet eruit als stilstand, terwijl er in de zin beweging wordt uitgedrukt. Als ik de fout weer eens heb gemaakt, denk ik nu: o ja, die groene a van ‘verschwand’ en die m van ‘im’ vormen samen dat stilstaande plaatje.

Natuurlijk is dat kleuren zien niet het hele verhaal. Als taalkundige kan ik zinnen makkelijk ontleden. Ik zie vaak delen van de syntactische boomstructuur van een complexe zin voor me als ik spreek. Ook daarin zijn allerlei kleuren van letters en cijfers te zien, op een manier die ik niet kan omschrijven. Ik zie het echter wel als er ergens een kleur op een verkeerde plaats staat. Zijn er lezers wie die bekend voorkomt?

Het bericht Synesthesie: naamvallen zien verscheen eerst op de Moanne.

MARRIT DE SCHIFFART – 

Tagelyk Nederlânsk en Frysk studearje en twa foegen helje yn fjouwer jier. It kin no op de NHL Hegeskoalle. Fan 1 septimber ôf binne de learplannen fan de bachelor Nederlânsk en Frysk op inoar ôfstimd. De opliedingen dogge tegearre wat kin en hâlde apart wat moat. Gerla Stork (17) út Stiens is ien fan de fjouwer studinten dy’t it nije trajekt folget.

Ik moat ynienen Frysk skriuwe, wylst ik dat net wend bin. En wy begjinne net mei basissintsjes as Ik bin Gerla en ik wenje yn Stiens, it giet fuort oer de ynhâld.

“Hoe’t ik derby kaam om foar dizze kombinaasje te kiezen? Ik hie my ynskreaun foar de bachelor Nederlânsk doe’t ik yn ‘e fakânsje in brief fan de NHL krige wêryn’t se my op de nije mooglikheid attindearren. Dat sette my oan it tinken. Mei twa foegen hast hjir yn Fryslân mear kâns op in baan… Boppedat like it my ynteressant om mear oer it Frysk te learen. Ik bin twatalich grut wurden, yn it Frysk en Nederlânsk, mar ik kin net Frysk skriuwe. Yn in foarpetear mei Babs Gezelle Meerburg, tiimlieder fan de Learareoplieding Nederlânsk Frysk, die bliken dat dat net slim wie. Ik soe it skriuwen wol leare by it kolleezje Frysk Skriuwen. Neffens Babs soe it wol handich wêze as ik it Frysk goed lêze koe; de stof fan de Fryske fakken soe foar it grutste part yn it Frysk oanbean wurde. Ik ha Hafû dien op it Comenius, dêr hie ik allinne yn de earste klasse Frysk. Eksamen dwaan yn it Frysk koe net. Oft ik goed genôch Frysk lêze koe wie dus mar de fraach… Dêrom gie ik nei it petear mei Babs nei de biblioteek ta en pakte in Frysk boek. Eefkes tsjekke oft ik it wol lêze koe… Dat gong bêst. En dus skreau ik my yn foar de kombinaasje-oplieding. Ik besykje it gewoan en sjoch wol oft ik it leuk fyn en oft ik it oan kin. Ik ha mei mysels ôfpraat dat Nederlânsk der net ûnder lije mei, dat bliuwt myn earste kar.”

Yn it djippe
“Ik bin ûndertusken sa’n trije wiken dwaande mei de stúdzje. It befalt goed. It Fryske part fyn ik wol dreech. Ik moat ynienen Frysk skriuwe, wylst ik dat net wend bin. En wy begjinne net mei basissintsjes as Ik bin Gerla en ik wenje yn Stiens, it giet fuort oer de ynhâld. Dy ûnderdompeling is ek goed, want ik merk no al dat ik guon staveringsregels automatysk tapas. Boppedat giet it lêzen my better ôf as tocht. Dizze earste perioade ha wy de Fryske lessen op tiisdeis fan 16.00 oant 21.15 oere. It giet om trije kolleezjes: Kreatyf Skriuwen, Frysk Skriuwen en Syntaksis. Wy folgje dy fakken mei dieltiidstudinten. Oan de iene kant is it gesellich, want it is in lyts groepke. Oan de oare kant fyn ik it frjemd dat ik mei âldere minsken yn ‘e skoalbanken sit. Sy binne troud en prate oer de bern wylst ik net iens in rydbewiis ha.”

Twatalich kreatyf skriuwe
“Oare fakynhâldlike kolleezjes folgje wy by Nederlânsk. Beropstariedende fakken binne mienskiplik Nederlânsk en Frysk. Sa ha’k by Nederlânsk Proza-analyze en Taalbeheersing. Foar Fakdidaktyk en projekten as ‘Beeld van het beroep’ jildt fansels dat it net út makket oftst it foar Nederlânsk of Frysk folgest. Do hast it by beide stúdzjes nedich en de ynhâld bliuwt gelyk. By Kreatyf Skriuwen moatte wy mear dwaan as de oare studinten: wy moatte alle opdrachten yn twa talen ynleverje.”

“Ik bin bliid dat dizze kombinaasje der is. Ik beskôgje it as in kâns dy’t ik eins net lizze litte kin. Hie dizze kombinaasje der net west, dan hie ik nea foar Frysk keazen. Mar op dizze wize ha’k aanst – hooplik – twa foegen yn fjouwer jier, ideaal!”

De learare-oplieding Frysk fan de NHL biedt ek, lykas earder, it aparte Fryske stúdzjetrajekt oan yn foltiid, dieltiid, as minor en yn losse modules.

Het bericht Nederlânsk en Frysk foech yn fjouwer jier verscheen eerst op de Moanne.

HENK WOLF – 

Wat yn it Nederlânsk ‘kraakbeen’ hyt, kin ik yn it Frysk as ‘knosbien’, mei de o-klank fan ‘hok’. Ta myn ferwûndering stiet it net yn myn wurdboeken. Dy jouwe ‘kreakbien’, ‘krasbien’ en ‘knarsbien’. Ik frege my ôf wêr’t myn foarm weikomt en hoe’t ik him skriuwe moast.

Ik bin wol benijd nei de oare foarmen dy’t yn it Frysk foarkomme. Soenen Frysktalige lêzers yn de reaksjes oanjaan wolle hoe’t sy ‘kraakbeen’ yn it Frysk neame en wêr’t se wei komme?

Earst tocht ik dat it ‘knosbien’ mooglik ûntstien wie út ‘knarsbien’. De ‘r’ dêryn wurdt net útsprutsen. En de klank a feroaret foar in s meastal yn in o-klank (tink oan de útspraak fan ‘klas(se)’, ‘tas’ ensfh.). Yn dat gefal soe ‘knarsbien’ of ‘knasbien’ in logyske skriuwwize wêze.

Doe kaam ik lykwols yn âlde wurdboeken de foarm ‘knorspbeen’ tsjin. Dy waard yn ‘e 16e-ieuske Nederlânsk brûkt, neist ‘knorspelbeen’, ‘knorpel’ en oare foarmen dy’t dêrop lykje. Dy wurden binne allegear ôflaat fan in wurd dat besibbe is oan ‘knobbel’ en ek soks betsjut. As men betinkt dat de measte nammen fan ynterne lichemsdielen fanâlds allinne bekend wienen fan slachtbisten, is dat net sa nuver: knosbien wie fansels as knobbels yn it fleis te finen.

Mooglik hat ‘knosbien’ dan ek neat mei ‘knarse’ of ‘kreakje’ te krijen, mar is it in heel oar wurd, dat tafallich in bytsje op ‘knarse’ liket. Mooglik is it ek besibbe oan ‘Knorpel’, it Dútske wurd foar knosbien. Op dit stuit liket my dat it meast foar de hân lizzend ta. Dêrom kies ik ynearsten mar foar de skriuwwize ‘knosbien’.

Ik bin wol benijd nei de oare foarmen dy’t yn it Frysk foarkomme. Soenen Frysktalige lêzers yn de reaksjes oanjaan wolle hoe’t sy ‘kraakbeen’ yn it Frysk neame en wêr’t se wei komme?

Het bericht Knosbien verscheen eerst op de Moanne.

GERBRICH DE JONG – 

‘Online cursus Fries internationaal in trek’, skreau de Telegraaf op 8 augustus 2016. ‘Tot in Colombia en China willen ze Fries leren’, skreau Metro Nieuws op 21 september 2016. It is dúdlik: fan’t hjerst is der wat bysûnders bard. Oer de hiele wrâld ha minsken dwaande west mei it learen fan de Fryske taal. De 6500 dielnimmers kamen út alle hoeken fan ‘e wrâld, fan Kameroen oant Kambodja en fan Kanada oant Kroatië.

De learders dienen mei oan de âlderearste Fryske MOOC. MOOC stiet foar Massive Open Online Course, in kursus dy’t troch elkenien (massive) fergees (open) en op internet (online) te folgjen is. De MOOC hjit Introduction to Frisian en is fan 4 july ôf iepen foar ynskriuwings. Al gau wienen der tûzenen ynskriuwings. Dat ropt fansels fragen op. Wêrom is der wrâldwiid safolle belangstelling foar it Frysk?

De ynskriuwings komme fan oer de hiele wrâld. By it begjin fan de kursus, ein septimber, wienen der 5900 oanmeldingen, meast út it Feriene Keninkryk, de Feriene Steaten en Kanada.

De Fryske MOOC is in inisjatyf fan de ôfdieling Frysk fan de Ryksuniversiteit Grins om temjitte te kommen oan in ferlet fan har ynternasjonale studinten. Yn 2008 is it âlde stúdzjeprogramma Fryske taal en kultuer omfoarme ta in ynternasjonaal programma dat net allinnich it Frysk, mar ek oare minderheidstalen sintraal stelt: de bachelor Minorities and multilingualism. De nije bachelor lûkt ynternasjonale studinten oan, dy’t ynteressearre binne yn minderheidstalen en dus ek yn it Frysk. Mar foar harren wie der noait in Ingelsktalige kursus Frysk beskikber.

Uteinlik binne it net allinnich ynternasjonale studinten yn Grins dy’t meidien ha oan de kursus. De ynskriuwings komme fan oer de hiele wrâld. By it begjin fan de kursus, ein septimber, wienen der 5900 oanmeldingen, meast út it Feriene Keninkryk, de Feriene Steaten en Kanada. Doe’t de kursus neamd waard yn de lanlike kranten en op de belangrike radiostjoerders, kamen der ek in hiel soad Nederlânske ynskriuwings by. Fierders binne der 161 oanmeldings yn Dútslân, 118 yn Ruslân, 111 yn Brazilië, 60 yn Frankryk, 55 yn Poalen, 39 yn Yndonesië, 30 yn Sina, 23 yn Noarwegen en Japan, 18 yn Saûdi-Arabië, 5 yn Ekwador, 3 yn Libië, 1 yn Mongoalië en sa kinne we noch in hiel skoft trochgean.

De dielnimmers komme net allinnich út sawat alle lannen, mar binne ek ferdield yn sawat alle leeftydskategoryen. In fyfde part fan de minsken dy’t meidogge falt yn de leeftydskategory 56-65. In oare grutte groep sit yn de de kategory 26-35. Mar ek folle jongere minsken dogge mei, sa as Marte fan fjirtjin út Soest, en júst folle âldere, sa as Neville, fan 86, út it Feriene Keninkryk.

De redenen dy’t minsken ha om oan de kursus te begjinnen, binne hiel ferskillend. As earste binne der minsken dy’t de taal leare wolle omdat se graach yn it Frysk kontakt ha wolle mei famylje en freonen. In foarbyld is Indira út Zaandam, dy’t it moai liket om Frysk te praten mei har freonen út Fryslân. Fierders binne der net-Friezen dy’t yn Fryslân wenje en graach witte wolle wêr’t harren Fryske freonen it mei-inoar oer hawwe.

Neist de minsken dy’t om sokke praktyske redenen de kursus folgje, binne der minsken dy’t Fryske leare wolle, omdat it in taal is dy’t fan persoanlike betsjutting is foar harren. Foarbylden fan sokke learders binne Foekje en Geurt, dy’t beide op harren seisde fan Fryslân nei in oare provinsje ferhûze binne en benijd binne nei de taal fan harren bernejierren. Dat jildt ek foar genealogen sa as Lucille út Kalifornië, dy’t witte wol hoe’t de taal fan har foarâlden klonk. In oar foarbyld is Leif út Oslo dy’t graach wat witte wol fan de memmetaal fan syn Fryske freon.

Dan is der noch in kategory dy’t belangstelling hat fanút taalkundich eachweid. Sokke learders binne bygelyks nijsgjirrich nei oerienkomsten en ferskillen tusken Frysk en Ingelsk. Of se binne benijd nei histoaryske relaasjes tusken Aldingelsk en Frysk. It binne benammen learders út Kanada, Australië en it Feriene Keninkryk dy’t om sokke redenen begjinne oan de kursus.

In lêste kategory wurdt foarme troch learders dy’t boeid binne troch (minderheids)talen yn it algemien. Suwicha út Tailân wol bygelyks safolle mooglik talen leare om de wrâld ûntdekke te kinnen. Der binne ek minsken sa as Hanane, dy’t yn Sina wennet en har as doel steld hat om tsien ferskillende talen te sprekken. Anne út East Anglia fynt it wichtich om minderheidstalen yn libben te hâlden (en is sljocht op Fryske hynders).

Wa’t de kursus docht, leart yn trije wiken de basis fan it Frysk. De klam leit op it lêzen en it ferstean, mar der is ek oandacht foar praten en skriuwen. Wa’t de kursus hielendal folget, kin himsels yn it Frysk foarstelle, wat fertelle oer syn deistich libben en wat fertelle oer syn famylje en freonen.

Alle lessen binne opboud yn stappen. In kursist jout sels oan wannear’t er in stap dien hat en hâldt sa by hoefier oft er is. De lessen begjinne mei it harkjen nei in Fryske dialooch, dêr’t de measten yn earsten noch net in soad fan begripe. Dêrnei wurde grammatikale aspekten útlein, dy’t kontrolearre wurde mei kwisfragen. De wurdskat wurdt opboud mei behelp fan wurdlisten. Dêr sit ek audio by: wa’t op in wurd klikt, heart hoe’t it klinkt. Under elke stap kinne reaksjes pleatst wurde of fragen steld wurde, dy’t beäntwurde wurde troch oare learders of troch de dosint. Oan’e ein fan in les wurdt de dialooch werhelle en falt alles te plak. As ôfsluter krijt de learder in artikel te lêzen oer Fryslân en syn kultuer. Yn totaal binne der trije lessen, mei elk in eigen tema.

Foar elk dy’t him binnen de kursusperioade oanmeld hat, bliuwt it materiaal noch in hiel skoft beskikber (ek no’t de kursus dien is). Wa’t de kursus mist hat, kin him foar in folgjende ‘run’ oanmelde. Moaie bykomstichheid: wa’t him oanmeldt, hat direkt tagong ta alle oare MOOCs op Future Learn. Miskien wurdt online kolleezje folgje wol jo nije hobby!

Het bericht Wrâldwiid Frysk verscheen eerst op de Moanne.